آشنایی با شاخص های فشار گرمایی

شاخص های فشار گرمایی محیط کارعبارتند از:

1- شاخص های تحلیلی یا منطقی: عبارتند از شاخص تنش حرارتی (TTS)، شاخص میزان عرق لازم (SWreq)، شاخص تنش گرمایی (HSI)، زمان مجاز مواجهه (AET)

2- شاخص های تجربی: شامل شاخص دمای موثر ET، شاخص دمای موثر تصحیح شده (CET)، شاخص اکسفورد (WD)، شاخص میزان عرق پیش بینی شده 4 ساعته (P4SR)، شاخص دمای تر گویسان (WBGT)، شاخص دمای گوی تر (WGT).

شاخص دمای موثر (ET): نمایانگری است که استفاده گسترده دارد و در رابطه با راحتی و آسایش می باشد. این شاخص آمیزه ای از دمای محیط، رطوبت هوا و سرعت جریان هوا است. این شاخص برای سرعت جریان هوای کمتر از 25 فوتبر دقیقه (ft/min) کاربرد ندارد. از مهمترین نقاط ضعف این شاخص عدم تداخل پارامتر هایی مانند لباس در محاسبات آن می باشد و یکی از محدودیتهای کاربردی ET، عدم دخالت انرژی تابشی محیط در بر آورد میزان تنش حرارتی است.

شاخص دمای موثر تصحیح شده (CET): شاخص ET تصحیح شده با اعمال تابش در آن می باشد. در این شاخص از دمای تابشی، رطوبت هوا و سرعت جریان هوا استفاده می گردد.

شاخص دمای تر گویسان: برای ارزیابی فشار گرمایی محیط کار استفاده کسترده ای دارد و نماینگر اصلی  برای اندازه گیری حدود مواجهه با گرما می باشد. این شاخص بر اساس دمای گویسان، تر و خشک است. روابط این شاخص برای محیط های باز و بسته در ذیل آمده است:

محیط های بسته        WBGT=0.7Tnw + 0.3Tg

محیط باز        WBGT=0.7Tnw + 0.2Tg + 0.1 Ta

WBGT: شاخص دمای تر-گویسان (C⁰)

Tnw: دمای تر طبیعی (C⁰)

Ta: دمای خشک (C⁰)

Tg: دمای تا بشی یا گویسان (C⁰)

 

شاخص PMV (میانگین رای پیش بینی شده): این نمایانگر برای ارزیابی آسایش دمایی در محیط کار استفاده می شود. این شاخص برای تعادل حرارتی انسان استوار می باشد و بیشتر در محیط دمای اداری و محیط هایی که گرمای متوسطی دارند استفاده می شود. برای اندازه گیری این نمایانگر میزان فعالیت، مقاومت لباس، دمای هوا، میانگین دمای تابشی، سرعت نسبی هوا و فشار جزئی بخار آب ضروری می باشد.

شاخص PPD( درصد پیش بینی شده نارضایتی): درصد افرادی که به لحاظ حرارتی احساس ناراحتی می کنند را مشخص می کنند.

دمای 20-24 درجه سانتیگراد در درون ساختمان در زمستان و 23- 26 درجه سانتیگراد در فصل تابستان موجب رضایت 90٪ افراد و نارضایتی 10٪ افراد می گردد.

نمایانگرهای تنش گرمایی: تنش گرمایی، یک پاسخ فیزیولوژیک بدن به به فشار گرمایی محیط می باشد. از جمله نمایانگرهای تنش گرمایی می توان به دمای درونی بدن، میزان عرق، تعداد ضربان قلب و میزان تبخیر عرق( دمای پوست) اشاره نمود.

کنترل استرس و فشار گرمایی در صنعت:

روش های کنترل مهندسی استرس حرارتی در صنایع: روش­هایی که به منظور کنترل گرما مورد استفاده قرار می­گیرند به چند گروه کلی تقسیم می­شوند که عبارتند از:

1.     کنترل گرما درمنبع تولید

2.     جایگزینی : جانشین نمودن منبع یا منابع گرما با منبع یا منابعی که گرمای کمتری تولید می­کنند.

3.     تهویه عمومی

4.     کنترل گرما در محل

5.     محفظه­های بسته

 

1.     کنترل گرما در منبع تولید:

برای کنترل گرما در منبع تولید از سه روش استفاده می­شود که عبارتند از:

الف) جداسازی : عملی­ترین شیوه کاهش گرما در فرایندهای کار گرم که کنترل آن­ها مشکل است، جدا سازی منبع گرما می­باشد. در این روش می­توان منبع گرما را توسط یک تیغه یا جداره مناسب، از سایر قسمت­ها جدا نمود یا این که در ساختمانی مجزا با شرایط ویژه قرار داد. همچنین می توان منبع گرما را در خارج از محیط کار قرار داد که در این صورت به حفاظ کمتری نیاز می باشد.

ب) عایق سازی: در بعضی موارد می­توان ماشین و یا کوره مولد گرما را با کمک صفحات عایق، کاملاً احاطه نموده و سپس فضای محصور شده را تهویه کرد. مقبولیت این روش رو به افزایش است.

ج) هودهای کانوپی: یکی دیگر از روش­های کنترل گرما در منبع تولید حرارت نصب هودهای کانوپی در بالای کوره ها و تجهیزات داغ است. عمل مکش در هودهای کانوپی به صورت طبیعی یا مکانیکی انجام می شود. از آن جا که مسیر حرکت طبیعی گرما به طرف بالا می باشد، این روش مزیت فراوانی دارد، ولی باید خاطر نشان ساخت که تهویه موضعی فقط گرمای جابجایی را رفع نموده و اثری بر کاهش گرمای تابشی ندارد.

2.    جایگزینی:

یکی از راه­های کنترل گرما، جانشین نمودن منبع یا منابع مولد حرارت یا منبع یا منابعی است که عین حال که به فرایند تولید لطمه ای نمی­زنند، گرمای کمتری نیز تولید می کنند.

3.    تهویه عمومی:

در عملیات صنعتی، متداول­ترین روش جهت کاهش یا حذف گرما، رقیق نمودن هوای محیط کار با هوایی است که دمای کمتری دارد. این فرایند، تهویه عمومی نامیده می­شود.

برقراری سیستم تهویه عمومی شامل سه مرحله می­باشد که عبارتند از:

·       وارد نمودن هوای تازه: در پاره ای از موارد می­توان هوای بیرون از محیط را مستقیماً و بدون هیچ تغییری وارد محل کار کرد و شرایط مناسب­تری را به وجود آورد. این امر آن است که در بسیاری از مناطق، هوای خارج از کارگاه دمای کمتری نسبت به دمای پوست بدن دارد. هرچند که در بعضی از فرایندها استفاده مستقیم از هوای بیرون موثر است، ولی در بیشتر موارد تشکیلات تهویه عمومی باید به سیستم خنک کننده هوا مجهز باشد تا هوای بیرون را قبل از توزیع در کارخانه خنک نماید. سیستم های خنک کننده انواع مختلفی دارند. قدیمی ترین و ساده ترین روش، استفاده از خنک کننده های تبخیری است. اساس کار در خنک کننده های تبخیری شستشوی هوا می باشد.

·       توزیع هوا: توزیع هوا در کارخانه، از مراحل مهم تهویه عمومی می­باشد اما متأسفانه در اکثر موارد تأمل کمتری بر روی این امر صورت می گیرد. طبیعتاً جریان جابجایی هوا در اطراف اجسام داغ، میل به صعود دارد بنابراین در یک سیستم تهویه عمومی مطلوب، ورودی هوای خنک­تر باید در نزدیکی کف کارگاه بوده و هوای خنک به سمت کارگران و سپس به طرف وسایل و تجهیزات داغ هدایت شود بدین ترتیب پیش از آن که دمای هوای وارده بالا رود، به کارگران رسیده و سپس با هوای گرم کارگاه مخلوط شده و یا در اطراف جسم گرم گردش کرده و دمایش افزایش می­یابد. در خاتمه هوای گرم شده از دریچه­ای که در بالای دیوارها یا سقف کارگاه تعبیه شده است خارج می­گردد.

·       خارج نمودن هوای گرم شده: آخرین مرحله از فرایند تهویه عمومی خارج نمودن هوایی است که توسط وسایل و تجهیزات، فرایندها، خطوط انتقال گرما، روشنایی و انسان گرم شده است. امروزه اکثر ساختمان­ها طوری بنا می­شوند که هوای گرم به طور طبیعی خارج شود. مسئله مهم در تهویه عمومی نصب دریچه­های خروجی در نزدیک­ترین قسمت ممکن به منبع گرما است. این امر باید بدون توجه به نحوه کار دریچه­های خروجی رعایت گردد.

4.     کنترل در محل :

اگر امکان کنترل گرما در منبع تولید، در اثر شرایط موجود محدود شود و یا وسعت و شکل ساختمان مسئله ساز بوده و یا برای تهیه هوای تازه محدودیت­هایی وجود داشته باشد، اعمال کنترل های محدود و متمرکز در محل انجام کار، از شیوه­های موثر به شمار می­رود. این کنترل­ها به دو طریق خنک نمودن موضعی و استفاده از لباس­های حفاظت فردی صورت می­گیرد.

5.     خنک نمودن موضعی:

خنک نمودن موضعی عبارت از وارد کردن هوای خنک و کافی در یک منطقه محدود کاری می باشد، به طوری که کارگر را احاطه نموده و حداقل اختلاف را با هوای داغ اطراف داشته باشد. اگر دمای هوای وارده مناسب باشد و با هوای داغ کارگاه مخلوط نشود، به استفاده از فنون کنترل تکمیلی نیازی نمی­باشد. اما باید توجه داشت که کارگر واقعاً در این روش خنک نمی­شود بلکه در اطراف وی یک محیط قابل قبول به وجود آمده و از تماس وی با محیط داغ پیشگیری می­شود به عنوان مثال در این روش می­توان با ایجاد یک غرفه تهویه مطبوع برای کارگری که در یک صنعت گرم مانند ریخته­گری کار می­کند، محیط کار مناسبی را برای وی به وجود آورد.

 

6.     البسه حفاظت فردی:

البسه حفاظت فردی هنگامی که نتوان با استفاده از طریق ذکر شده گرما را در حد لازم کنترل نمود، استفاده از لباس­های حفاظت فردی توصیه می­شود. این لباس­ها در طراحی­های مختلفی وجود دارد که به عنوان مثال می­توان لباس­هایی را نام برد که از مواد غیرقابل نفوذ ساخته شده­اند و هوای ورودی به آن­ها پس از خنک کردن کارگر از قسمت­های مچ، زانو یا دریچه­هایی که بر روی لباس تعبیه شده است خارج می­گردد.

 

7.    کنترل گرمای تابشی:

در بسیاری از مشاغل، کارگران با شرایط جوی گرم و نامطلوبی مواجه هستند یکی از این شرایط نامطلوب به علت وجود گرمای تابشی می­باشد. متأسفانه در اکثر موارد تفاوت بین گرمای موجود در محیط و گرمای تابشی نادیده گرفته می­شود و سبب می­گردد که کوشش­ها و هزینه­های بیهوده­ای، بدون آن که نتیجه لازم فراهم شود. برای اصلاح شرایط صرف گردد. زیرا شیوه­هایی که برای کنترل دماهای بالا به کار گرفته می­شود، اثر کمی در کنترل گرمای تابشی دارد.

به طور کلی گرمای تابشی از طریق یکی از روش­های زیر کنترل می گردد:

ü    کاهش دمای سطوح:

دمای سطحی منبع گرما را با دو طریق می­توان کم نمود که عبارتند از: کاهش گرمایی که منبع وارد می شود و دوم استفاده از عایق حرارتی. همچنین انتشار گرمای تابشی را می­توان با روکش کردن منبع توسط ورقه آلومینیوم کاهش داد فلزات دیگری نیز وجود دارند که قدرت کمتری برای انتشار گرما دارند. فولاد گالوانیزه نسبت به ورقه آلومینیوم قدرت انتشار کمتری دارد. اما عیب آن این است که با گذشت زمان نسبت به ورقه آلومینیوم کارایی خود را سریع تر از دست می­دهد. استفاده از رنگ­های آلومینیومی و روکش کردن سطوح با این رنگ ها نیز در تأمین اهداف فوق ارزش زیادی دارند.

ü    نصب سپر یا مانع بین کارگر و منبع تابشی:

یکی دیگر از راه­های کنترل گرمای تابشی استفاده از حفاظ­های مناسب بین کارگر و یا اجسامی که باید حفاظت شوند و منبع یا منابع گرما می­باشد. موانع یا سپرهایی که بدین منظور مورد استفاده قرار می گیرند به چهار دسته به شرح زیر طبقه بندی می شوند:

o      موانع و یا سپرهای بازتاب دهنده مانند آلومینیوم، فولاد ضد زنگ و سایر مواد براق.

o      موانع یا سپرهای جاذب مانند آهن یا فولاد اکسید شده با سطوح سیاه مات که توسط آب خنک شده اند.

o      موانع یا سپرهای شفاف مانند شیشه­های مخصوص و یا شبکه­های فلزی.

o      موانع یا سپرهای قابل انعطاف مانند بافته­هایی با روکش آلومینیوم و ازبست.

 

ü    البسه حفاظت فردی: در این مورد استفاده از لباس­های حفاظت فردی به ویژه لباس­هایی که قدرت بازتاب تابش فروسرخ آن­ها بالا است در تأمین شرایط مناسب قابل توجه می­باشد.

 

برنامه­های بهداشتی و کنترل­های اجرایی:

گاهی اوقات، به دلیل محدودیت­های فنی و تکنولوژیکی شرایطی در صنایع پدید می­آید که به کارگیری روش­های مهندسی به منظور تحت کنترل در آوردن کامل استرس حرارتی را ناممکن یا غیرعملی می­سازد که در این شرایط (مانند موج گرمای ناگهانی و بی­سابقه در تابستان) ممکن است استرس­های حرارتی محیط غیرقابل پیش بینی و متغیر گردند. بنابراین از آن جا که در این شرایط استفاده از روش­های مهندسی ناممکن و یا مشکل می­باشد را به طور کامل حل نمی­کند، باید از راه­حل­های دیگری استفاده شود. تا کارگر در معرض استرس­های حرارتی که سبب بیماری­های ناشی از مواجهه با گرما می­شود، قرار نگیرد. اغلب می توان با استفاده از روش­های پیشگیری را به عنوان چاره یا روش تکمیلی برای تکنیک­های مهندسی کنترل استرس حرارتی به شمار آورد.

روش­های پیشگیری عبارتند از:

الف) محدود نمودن مدت زمان مواجه و یا درجه حرارت:

برای تحت کنترل در آوردن مدت زمان از روز یا درجه حرارتی که یک کارگر را در معرض شرایط استرس حرارتی قرار می دهد، روش های متعددی وجود دارد که عبارتند از:

Ø    در صورت امکان کارهایی را که باید با استفاده از درجه حرارت بیشتری انجام گیرند (مانند ریخته گری) در ساعت خنک روز (صبح زود، غروب و یا شب) انجام دهید.

Ø    برنامه تعمیرات و بازدید سالانه را برای فصول سرد سال برنامه ریزی کنید.

Ø    برنامه کار و استراحت را به نحوی برنامه­ریزی کنید که مدت استراحت کافی برای کارهای در مواجهه با حرارت در نظر گرفته شود.

Ø    به منظور کاهش مدت زمان مواجهه برای هر فرد گروه، تعداد کارگران را افزایش داد.

Ø    میزان آب مصرفی کارگران در حین انجام کار را افزایش دهید.

Ø    برنامه کار را به نحوی تنظیم نمایید که دو کار با فرایند کار گرم در یک زمان انجام نگیرند و یا کار گرم در صورت مجاورت محلی که سایر کارها در حال انجام است صورت نگیرد.

 

ب) کاهش بار حرارتی:

در بسیاری از کارهای صنعتی، گرمای متابولیکی عامل عمده­ای از بار حرارتی به شمار نمی­رود. ولی از آنجا که گرمای متابولیکی بار اضافی برسیستم حرارتی وارد می­نماید آن را می­توان در مواجه با حرارت­های بسیار زیاد، جزئی مهم به شمار آورد. تولید گرمای متابولیک را می توان تا حدود 200 کیلوکالری در ساعت با استفاده از روش های زیر پایین آورد:

Ø    مکانیزه نمودن قسمت های فیزیکی کار

Ø    کاهش زمان کار (کاهش مدت زمان شیفت کار، افزایشی مدت زمان استراحت، ممنوعیت کار دو شیفته)

Ø    افزایش نیروی کار

 

ج) افزایش تحمل حرارتی:

تطابق با گرما می­تواند به طور موثری قدرت تحمل افراد را بالا ببرد. ولی در هر صورت توانایی افراد در تطابق با حرارت با یکدیگر متفاوت است. استفاده از یک برنامه خوب طراحی شده و کاربردی تطابق با گرما، توانایی کارگران برای کار در مناطق گرما را افزایش داده و خطر وقوع بیماری­های ناشی از گرما و انجام اعمال ناایمن را کاهش می­دهد معمولاً تطابق با گرما طی 5 تا 7 روز مواجه با حرارت حاصل می­شود.

برای کارگرانی که در مقابل کار گرم قرار داشته اند، در روز اول 50%، در روز سوم 80% و در روز چهارم 100% تطابق حاصل می گردد.

برای کارگرانی که تازه استخدام شده اند، برای روز اول 20% تطابق و برای هر روز از روزهای بعدی نیز 20% اضافی برنامه ریزی می شود.

تندرستی جسمی، قدرت تحمل حرارت را هم در کارگران تطابق یافته و هم در کارگرانی که با گرما تطابق نیافته اند بالا می برد. زمان مورد نیاز برای تطابق در کارگران تندرست، 50% کمتر از کارگرانی است که از صحت جسمی و فیزیکی برخوردار نیستند. برای پیشگیری از بیماری­های ناشی از حرارت و همچنین تحمل حرارت، باید با استفاده از منابع آب کافی، از جایگزین شدن آب از دست رفته بدن از طریق تعریق و ادرار، اطمینان حاصل نمود.

مصرف مایعات، حداقل باید به طور ساعتی صورت گیرد.

برای پیشگیری از بیماری­های ناشی از گرما، تعادل الکترولیت­ها در مایعات بدن باید ثابت نگاه داشته شود.

 

برای کارگران تطابق نیافته­ای که مصرف نمک ایشان محدود می­باشد:

در دو روز اول مواجه، افزودن نمک غذا با مشورت پزشک برای جایگزینی نمک از دست رفته بدن ضروری می­باشد.

 

د) آموزش ایمنی و بهداشت:

Ø    پیشگیری از نتایج مهم بیماری­های ناشی از مواجه با حرارت، به شناسایی سریع علایم و نشانه های بیماری و اقدام فوری در جهت انجام کمک­های اولیه و یا اقدامات اصلاحی در اولین فرصت ممکن، بستگی دارد.

Ø    سرپرستان و نیز سایر افراد، باید مورد شناسایی علائم و نشانه های انواع بیماری­های ناشی از حرارت به عنوان مثال، کرامپ حرارتی، خستگی حرارتی، عرق سوز و گرما زدگی و همچنین کمک های اولیه، آموزش ببینند.

Ø    تمامی افرادی که با گرما مواجه دارند، باید آموزش­های ابتدایی لازم در مورد شناسایی انواع بیماری­های حرارتی و روش­های بهداشت فردی را گذرانیده و به منظور کاهش خطرات تمریناتی را انجام دهند.

Ø    تمامی افرادی که از وسایل و البسه حفاظت در برابر گرما استفاده می کنند، باید نحوه صحیح استفاده از این وسایل را آموزش ببینند.

Ø    تمامی افرادی که در محوطه های گرم کار می کنند، باید در مورد اثرات عوامل غیرشغلی (داروها، الکل و چاقی) بر تحمل استرس های حرارتی آموزش ببینند.

 

منابع:

v   انسان و تنش های حرارتی محیط کار، دکتر فریده گلبابایی

v   کلیات بهداشت حرفه­ای، دکترعلیرضا چوبینه

 

اهمیت داشتن هوای پاک

تاریخچه نامگذاری روز هوای پاک:

اولین بار در سال ۱۳۷۶، جبهه سبز ایران روز ۲۶ بهمن را به عنوان روز بدون خودرو نامگذاری کرد. تا چند روز قبل از آن غباری تیره‌رنگ حتی نزدیک‌تر از مه به زمین، سراسر فضای شهر را پوشانده بود. سنگینی و غلظت هوا تنفس را حتی برای سالم‌ترین ریه‌ها دشوار می کرد. بسیج همگانی برای برگزاری روز «بدون خودرو» شکل گرفت. اما این کافی نبود تا اینکه محیط زیست استان تهران ۲۹ دی ماه را به عنوان روز هوای پاک نامگذاری کرد. بحران آلودگی هوا که سایر کلان شهرهای کشور را در نوردیده بود، ضرورت یک عزم ملی برای سالم نگه داشتن هوا را گوشزد می‌کرد.

بحران آلودگی هوا یکی از مهمترین تبعات انقلاب صنعتی به شمار می‌رود و کاهش این آلودگی یکی از دغدغه‌های اصلی مسئولان و مردم کشورهای صنعتی محسوب می‌شود لذا استفاده از برنامه‌های نمادین برای جلب افکار عمومی و مسئولان طی دو دهه گذشته به صورت برگزاری مراسم‌هایی تحت عنوان «روز بدون دود» و «روز بدون خودرو» یا «روز هوای پاک» در بسیاری از کشورهای جهان اجرا می‌شود. ایران هم از ۲۹ دی ماه ۱۳۷۷ به صورت جدی ابتدا از پایتخت، برنامه روز هوای پاک را با هماهنگی اداره کل محیط زیست استان تهران و شرکت کنترل کیفیت هوا با تشکیل ستاد هوای پاک آغاز کرد. بحران آلودگی هوا یکی از مهمترین تبعات انقلاب صنعتی به شمار می‌رود و کاهش این آلودگی یکی از دغدغه های اصلی مسئولان و مردم کشورهای صنعتی محسوب می‌شود.

اهداف اولیه این ستاد، آموزش و تنویر افکار عمومی در زمینه آلودگی هوا، گسترش مشارکت‌های مردمی، فعال کردن محور هفتم برنامه جامع کاهش آلودگی هوا در طول سال و برگزاری مراسم روز هوای پاک بود. این مراسم در سال‌های ۷۸-۷۷ فقط در تهران برگزار می‌شد اما به مرور تمام استان‌های کشور حتی مناطق آزاد تجاری و صنعتی نیز به این فعالیت پیوستند و با توجه به تفاهم‌نامه وزرای محیط زیست کشورهای عضو اکو در سال ۱۳۸۳ این برنامه در تمام کشورهای فوق به اجرا درآمد.

 

تعریف آلودگی هوا:

وجود یک یا چند آلاینده در غلظت و مدتی که برای زندگی انسان، حیوان یا گیاه مضر باشد، به اشیا و متعلقات انسان آسیب برساند، یا اینکه در راحتی و آسایش انسان اختلال ایجاد کند. آلودگی هوا، ۱۱ برابر آلودگی آب و ۱۱ برابر آلودگی غذا برای انسان خطرناک‌تر است.

 

آلاینده‌های هوا:

1-  آلاینده‌های اولیه:

آلاینده‌هایی که به طور مستقیم از منبع آلوده‌کننده وارد هوا می‌شوند شامل: منوکسیدکربن، اکسیدهای ازت، اکسیدهای نیتروژن، هیدروکربن‌ها و ذرات معلق.

2-  آلاینده‌های ثانویه:

آلاینده‌هایی که به طور غیرمستقیم از ترکیب آلاینده‌های اولیه با اجزای طبیعی اتمسفر یا آلاینده‌های دیگر، در اثر واکنش‌های فتوشیمیایی یا هیدرولیز (ترکیب با آب) حاصل می‌شوند. شامل: ازن، پیروکسی اسیتیل نیترات، پیروکسی بنزنوییل نیترات و غیره.

 

اهمیت آلودگی هوا: روزانه به طور متوسط حدود ۱ کیلوگرم غذا می خوریم، ۱/۵ کیلوگرم آب می نوشیم و ۱۱ کیلوگرم هوا تنفس می‌کنیم. بنابراین آلودگی هوا، ۱۱ برابر آلودگی آب و ۱۱ برابر آلودگی غذا برای انسان خطرناک‌تر است در حالی که به بهداشت آب و غذا بیشتر از بهداشت هوا توجه می‌شود.

 

منابع آلودگی هوا و سهم آن‌ها در تولید آلاینده‌ها:

۱. وسایل نقلیه: %۵۷-%۸۰

۲. صنایع و نیروگاه‌ها: %۱۸-%۱۷

۳. فعالیت‌های گرمایش خانگی: %۷-%۱۸

 

اثرات جوی آلودگی هوا:

1-  اثر گلخانه‌ای:

زمانی که در ناحیه‌ای از جو بر اثر آلودگی هوا، برخی گازهای پایدار که مهمترین آنها دی اکسیدکربن است، تراکم پیدا کند، اشعه خورشید بیشتری بدون مزاحمت به سطح زمین می‌رسد، ولی به دلیل ظرفیت زیاد این گازها (معروف به گازهای گلخانه‌ای) در جذب حرارت، اشعه مادون قرمز منعکس شده از سطح زمین را جذب کرده و مانع از عبور آن از سطح زمین می‌شوند. همین امر سبب افزایش حرارت کره زمین شده و گرم شدن کره زمین منجر به تغییرات آب و هوایی، بالا آمدن سطح دریاها، ذوب شدن یخ در دو قطب و اثرات کشاورزی (آب گرفتگی مزارع در اثر افزایش بارندگی، فرسایش خاک و کاهش محصولات) خواهد شد.

2-  تخریب لایه ازن:

وجود ازن (O۳) در لایه‌ای از جو زمین (استراتوسفر) از این جهت برای انسان لازم و ضروری است که تا %۹۹ اشعه ماورا بنفش خورشید را در حالت طبیعی جذب می‌کند و مانع رسیدن آن به سطح زمین می‌شود. آلاینده‌هایی مانند اکسیدهای ازت (NOX)، کلروفلئوروکربن ها (مثل ترکیبات.C.F.C) موجود در اسپری‌ها) در ازن موجود در لایه‌ی استراتوسفر اثر گذاشته و باعث تخریب آن می‌شوند. تخریب این چتر حفاظتی و رسیدن اشعه ماوراءبنفش خورشید به سطح زمین، خطراتی نظیر التهاب پوست، التهاب قرنیه، آب مروارید، چین‌دار شدن شبکیه، سرطان پوست و غیره را برای انسان دربرخواهد داشت.

3-  باران‌های اسیدی:

از شسته شدن اکسیدهای گوگرد(SOX) و اکسیدهای ازت(NOX) موجود در هوا توسط نزولات جوی و ریزش آن بر سطح زمین به صورت اسید سولفوریک (H2SO4) و اسید نیتریک (HNO3)، باران‌های اسیدی حاصل می‌شود. باران‌های اسیدی باعث تغییر کیفیت شیمیایی و اسیدی شدن خاک و آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود. پخش و پراکنده شدن آلاینده‌ها در هوا سبب ایجاد باران‌های اسیدی در صدها کیلومتر دورتر از منابع تولیدشان می‌شود. مقدار این باران‌ها در طول ۱۶ سال گذشته به دنبال انقلاب صنعتی، ۱۶ برابر شده است. اگرPH آب به کمتر از ۵/۴ برسد، هیچ یک از آبزیان قادر به تولید مثل نخواهند بود.

4-  وارونگی هوا:

در شرایط عادی، به ازای هر کیلومتر افزایش ارتفاع از سطح زمین، ۱۶ درجه از دمای هوا کاسته می‌شود. در چنین شرایطی بر اثر پراکندگی اتمسفری، آلاینده‌ها در هوا سیر صعودی خود را ادامه می‌دهند و در نتیجه غلظت آنها در هوا کم شده و آلودگی هوا کمتر می‌شود. ولی در شرایط وارونگی با افزایش ارتفاع، درجه حرارت افزایش پیدا می‌کند. لذا بر اثر پایداری اتمسفر و عدم اختلاط هوا، آلاینده‌ها از سیر صعودی بازمانده و در سطح زمین باقی می‌مانند که این امر سبب تشدید آلودگی هوا می‌شود.

5-  آلودگی هوا و مسمومیت گیاهان:

گیاهان، قربانیان ناخواسته آلودگی هوا هستند و بر اثر آلودگی هوا مسموم می شوند. بر این اساس، با این که گیاهان از عوامل مهم کاهش آلودگی هوا بـه شمـار می آینـد، ولـی افزایـش مقـدار و غلظت آلوده کننده ها در 10 سال گذشته موجب شده تا گیاهان نیز آسیب ببینند. تحقیقات نشان می دهد یکی از این عوامل تاثیرگذار، دی اکسید گوگرد است، این گاز در فضا اکسید می شود و در بخار آب حل می گردد و به این ترتیب، اسیدسولفوریک تولید می کند. این اسید باعث افزایش اسیدیته باران می شود و مسمومیت موضعی در گیاهان به وجود می آورد. همچنین این گاز از طریق روزنه ها وارد گیاهان می شود و با آب موجود در گیاه، تولید اسید می کند که این اسید باعث مسمومیت گیاه، تخریب روزنه ها و مانع فتوسنتز می شود.

 

6-  آلودگی هوا و آثار آن بر بارداری:

تحقیقات نشان داده است طیف وسیعی از اختلالات و عوارض آلودگی هوا بر دستگاه تولید مثل، باردای، جنین و نوزاد اثر می گذارد. همچنیـن تحقیقاتـی در مـردان درخصـوص تغییـرات کیفـی و کمـی اسپـرم صتورت گرفته که نشان دهنده نقش منفی آلاینده هایی مثل سرب، دی اکسید گوگرد و ذرات معلق است. بررسی ها نشان می دهد؛ اثرات آلاینده ها بر جنین شامل عوارضی مانند وزن پایین زمان تولد، تاخیر رشد داخل رحمی و مرگ داخل رحمی است که آلاینده های منواکسید کربن، دی اکسید گوگرد و ذرات معلق، بیشترین تاثیر را در این میان دارند. میزان مواجهه مادر با گروهی از ذرات معلق یا هیدروکربـن در هشتمیـن مـاه بارداری بـر رشد جنین اثر مستقیم دارد. این اتفاق بیشتر در نواحی صنعتی و شهرهای بزرگ بویژه در زمستان رخ می دهد. از سوی دیگر، تحقیقات نشان می دهد زنان بیشترین گروه آسیب پذیر و در معرض خطر آلودگی هوا در منزل هستند.

 

ابتلا به بیماریها بر اثر تنفس هوای آلوده:

بر اساس تحقیقات، وسایل نقلیه موتوری در شهرهایی مانند تهران بیش از 95 درصد از منواکسید کربن موجود در هوا را تولید می کنند که تنفس آن، به سکته های قلبی و مغزی منجر می شود. غلظت منواکسید کربن در ساعات اولیه صبح و ساعات پایانی روز به بیشترین مقدار خود می رسد؛ در صورتی که در روزهای آخر هفته و تعطیل، غلظت این آلاینده ها در ساعات پایانی روز کاهش قابل توجهی می یابد. حتی مقدار بسیار کم کربوکسی هموگلوبین باعث آثار فیزیولوژیک مهمی در بدن می شود و با افزایش آن، درصد این اثرات افزایش می یابد. افراد مبتلا به بیماری های قلبی نسبت به افزایش کربوکسی هموگلوبین، بسیار حساس هستند زیرا با افزایش غلظت این ترکیب در خون، قلب باید برای جبران کمبود اکسیژن، سریع تر کار کند. مطالعات نشان می دهد حتی در مقادیر کمتر از 2 درصد نیز احتمال حمله قلبی در افراد وجود دارد. کاهش غلظت اکسیژن در خون، بر فعالیت مغز نیز تاثیر به سزایی دارد.

سایر بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا:

Ø      آمفیزم (Emphysema): تخریب کیسه‌های هوایی

Ø      برونشیت مزمن (Chronic Bronchitis): تخریب مژک‌های مجاری تنفسی

Ø      حساسیت(Allergy): آبریزش بینی، تنگی نفس، خارش پوست، اشک چشم و عطسه‌های پی در پی

Ø      آسم (Asthma): مقاومت مجاری تنفسی در برابر عبور هوا

Ø      ذات الریه (Pneumonia): عفونت دستگاه تنفسی تحتانی

 

حمل و نقل و آلودگی هوا:

در حال حاضر، بسیاری از شهرها حتی در کشورهای توسعه یافته دارای سطوح خطرناکی از آلودگی هوا هستند. این معضل بزرگ از طریق جریان باد یا حرکت وسایل نقلیه موتوری در شهرها منتشر می شوند. ورود خودروهای بیشتر در جاده ها و خیابان های یکسان به معنی ترافیک سنگین تر و هوای کثیف تر است. آلودگی های میکروبی حاصل از حمل و نقل در شهر نیز قابل توجه است.

 

تحقیقات نشان می دهند زندگی در مجاورت بزرگراه های پر ترافیک با نرخ سرطان در کودکان ارتباط مستقیم دارد، به طوری که کودکان ساکن در منازل مجاور خیابان هایی که بالغ بر 20 هزار خودرو در آن به طور روزانه تردد می کنند، حدود 6 برابر بیشتر از دیگر کودکان در معرض آسیب هستند. دلیل اصلی سرطان خون در کودکان و بزرگسالان، تاثیر هیدروکربن های حلقوی از جمله بنزن است که منبع عمده انتشار آنها خودروها هستند.

در روزهای آلوده چه بخوریم؟

در مورد نوع غذا در هنگام آلودگی هوا، بهترین توصیه افزایش مصرف مایعات مختلف در طول روز است. این مایعات می‌توانند آب، انواع نوشیدنی‌ها، میوه، انواع سبزی، سوپ و آش باشد. در هنگام آلودگی هوا، مصرف شیر بیش از همیشه توصیه می‌شود. همچنین برای از بین بردن اثرات مخرب فلزات سنگین مثل سرب که در هوای آلوده وجود دارد، باید دریافت منابع آهن مثل گوشت را افزایش داد.

در نهایت باید گفت که راه‌های بسیاری برای کاهش آلودگی هوا وجود دارد؛ اما پیش از اقدامات پیشگیرانه، شناسایی علل مشکلات ضروری است. به یاد داشته باشید که اگر دولت و مردم در کنار هم اقدامات پیشگیرانه را به کار نبندند، مطمئنا بسیاری از مردم به خصوص افراد مسن و کودکان (که آسیب پذیرتر هستند) از این موضوع رنج خواهند برد‌، البته همه‌ی ما در معرض آسیب هستیم.

موضوع دیگری که باید مد نظر قرار گرفته شود، صرفه‌جویی در انرژی است؛ با صرفه‌جویی در انرژی، آلودگی هوا کاهش می‌یابد. استفاده از بنزین کمتر، برق و گاز طبیعی و انرژی‌های سبز، آلودگی هوا را کاهش می‌دهد.

 

 

در مواقع آلودگی هوا چه باید کرد ؟

۱. استفاده از حمل و نقل عمومی

همانطور که گفتیم، بخش حمل و نقل به تنهایی بزرگترین منبع آلودگی هوا محسوب می‌شود که در نهایت به مشکلات مختلف سلامتی منجر می‌شود. بنابراین، به جای استفاده از خودرو شخصی، سعی کنید برای حمل و نقل از وسایل نقلیه عمومی و یا در صورت امکان از دوچرخه استفاده کنید؛ اگر محل کارتان دور نیست، بهتر است تا محل کار خود پیاده بروید. اگر هر کس سعی کند که این اقدامات را انجام دهد، میزان کاهش آلودگی هوا در سطح شهرها و شهرستان‌ها شما را شگفت‌زده خواهد کرد. دولت به تنهایی نمی‌تواند این اقدامات را انجام دهد بلکه این امر مستلزم کمک و همکاری‎های مردمی نیز هست.

۲. کاشت درخت

کاشت درخت می‌تواند با از بین بردن مواد مضر در هوا کیفیت آن را بهبود بخشد. اگر باغ یا باغچه هم نداشته باشید، می‌توانید در سطح شهر، باغچه‌های خیابان و یا کوچه، درخت بکارید.

۳. نقش دولت در بهبودی آلودگی هوا

از آنجایی که سالیانه افراد زیادی بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند، بسیار ضروری است که دولت بر اهمیت هوای پاک در محیط زیست تاکید داشته باشد. قرار دادن جریمه‌های سنگین برای افراد مسئول آلودگی هوا،‌ مهم است. این اقدامات شامل نیروگاه، کارخانه، رانندگان و شرکت‌های کسب و کار دیگری می‌شود که این نوع قوانین را نقض می‌کنند. علاوه بر این، دولت باید مردم را به استفاده از سوخت پاک تشویق کند.

۴. ترک سیگار

سیگار کشیدن نه تنها برای سلامتی شما خطرناک است، بلکه می‌تواند به آلودگی هوا کمک کند. به گفته پزشکان، آلودگی ایجاد شده توسط سیگار ۱۰ برابر بیشتر از اگزوز خودروی دیزلی، منتشر می‌شود. 

۵. همکاری مردم

دولت به تنهایی نمی‌تواند این اقدامات را انجام دهد بلکه این امر مستلزم کمک و همکاری‎های مردمی نیز هست. به منظور انجام این اقدامات، باید برای همه انضباط مناسب وجود داشته باشد.

سایر پیشنهادات در این زمینه:

Ø      استفاده از سوختهای پاک مثل گاز و...

Ø      الزام سازندگان خودروها به رعایت آخرین استانداردهای زیست محیطی

Ø      کنترل و اجباری نمودن معاینه فنی برای تمام خودروها

Ø      جایگزینی خودروهای نو و دارای استانداردهای بالاتر به جای خودروهای فرسوده

Ø      توسعه معابر،خیابانها و ارتقای سیستم مدیریت ترافیک شهر

Ø      تشویق دارندگان وسائل نقلیه به نصب دستگاههای کاهش دهنده آلودگی ناشی از اگزوز خودروها

برای کاهش بیماریها و عوارض ناشی از آلودگی هوا همه باهم در حفظ هوای پاک مشارکت نماییم .

 

 

منابع:

1.  اشرفی, خسرو و محمدعلی رجبی، ۱۳۹۵، مدلی ساده برای تخمین میزان کاهش انتشار لازم آلاینده های هوا جهت دستیابی به هوای پاک، پنجمین همایش ملی مدیریت آلودگی هوا و صدا، تهران، انجمن علمی هوای پاک ایران، https://www.civilica.com/Paper-CANPM05-CANPM05_067.html

2.      نوربخش, سیدمحمدجواد؛ محمودعلی رکنی؛ هرمز محمودی راد و نعمت اله قنبری، ۱۳۹۱، ارزیابی اثرات بهداشتی ذرات محیطی میدان امام شهرستان ساری با استفاده از دو شاخص استاندارد هوای پاک وaqi، ششمین همایش ملی مهندسی محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده محیط زیست، https://www.civilica.com/Paper-CEE06-CEE06_445.html

3.      جعفری برزیان, حیدر و ابراهیم جلالی، ۱۳۹۱، بررسی و ارزیابی زیست محیطی پارامترهای هوای پاک درسایت چهارمنطقه ویژه پتروشیمی ماهشهر، دومین همایش ملی بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE)، ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماهشهر، https://www.civilica.com/Paper-MBHSE02-MBHSE02_017.html

4.  شکاری, لیلا؛ اسماعیل ساعی ور ایرانی زاد و مهدی غلامپور، ۱۳۸۵، هوایی پاک با پیل های سوختی اکسید جامد، اولین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده محیط زیست، https://www.civilica.com/Paper-CEE01-CEE01_063.html

5.  دادخواه فریدنی, آرش، ۱۳۸۵، اسطوره هوای پاک (تولید دی اکسید کربن در چرخه سوخت هسته ای)، همایش بین المللی جایگاه چرخه سوخت هسته ای در توسعه فن آوری و تحقیقات، اصفهان، شرکت تاسیسات فرآوری اورانیوم ایران، https://www.civilica.com/Paper-NFC01-NFC01_044.html

6.  آرش دادخواه فریدنی،سال انتشار ۱۳۸۵ ،سطوره هوای پاک (تولید دی اکسید کربن در چرخه سوخت هسته ای، همایش بین المللی جایگاه چرخه سوخت هسته ای در توسعه فن آوری و تحقیقات

7.  ساناز مومنی، سال انتشار ۱۳۹۴، از ردپای کربن تا تنفس هوای پاک( ارزیابی تاثیرات بهره وری انرژی بر سلامت کره زمین،کنفرانس بین المللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط زیست؛ افق های آینده، نگاه به گذشته

 

 

مبارزه با تغییرات اقلیمی

مقدمه:

موضوع تغییرات اقلیمی و به ویژه گرمایش جهانی که ناشی از فعالیت‌های انسانی است؛ از جمله معضلات عمده محیط زیستی است که در دو دهه اخیر توجه بسیاری از محافل علمی و سیاسی جهان را به خود جلب کرده است. به نظر دانشمندان این پدیده‌ یکی از ده عامل اصلی است که می تواند حیات انسان را در معرض خطر قرار دهد. در سال های اخیر تغییرات آب و هوایی و گرمایش جهانی صدمات جبران‌ناپذیری را به برخی کشورهای وارد کرده است.

یکی از اساسی ترین عوامل درساختار سیاره زمین اقلیم است که بدون شک، طبیعت، انسان و کلیه مظاهر حیات درسطح گسترده ای متاثر از آن است. اقلیم به شرایط آب و هوایی یک منطقه جغرافیایی نظیردما، رطوبت، فشار اتمسفر، باد، بارش و سایر مشخصه‌های هوا شناسی در مدت زمانی نسبتاً طولانی گفته می‌شود. به همین دلیل انسان ها از ابتدای آفرینش به حکم ضرورت در پی دستیابی به آب و غذا، هر جا اقلیم مناسبی می یافتند، در آنجا اقامت می کردند. البته اقلیم زمین پیوسته در حال تغییر و تحول بوده است. این سیاره، قبلا دماهای متوسط بیشتر و کمتری را تجربه کرده است. اما آنچه امروزه مشکل ساز شده است سرعت زیاد تغییر اقلیم است و زمین خیلی سریع در حال گرم شدن است. به نظر دانشمندان وقتی تغییر اقلیم خیلی سریع صورت می‌گیرد، موجودات زنده نمی‌توانند خود را با آن وفق دهند و در نتیجه حیات به خطر می‌افتد.

«مجمع بین‌المللی تغییرات آب و هوایی» (IPCC) در تحقیقی که در سال ۲۰۱۳ انجام داد، اعلام کرد براساس شبیه‌سازی‌ها، تغییر دمای جهانی سطح زمین تا پایان قرن ۲۱ نسبت به سال ۱۸۵۰ تا ۱.۵ درجه افزایش می‌یابد. حد ۲ درجه‌ سانتی‌گراد به عنوان مرز خطر در گرمایش جهانی در نظر گرفته شده است. دانشمندان می‌گویند حتی اگر همین حالا میزان گازهای گلخانه‌ای را به اندازه‌ی چشمگیری کاهش دهیم، اثرات آن ادامه خواهد داشت چرا که قسمت‌های بزرگی از سامانه‌ی اقلیمی برای پاسخ دادن به تغییرات، صدها سال زمان احتیاج دارند. به علاوه برای خارج شدن گازهای گلخانه‌ای از اتمسفر، به ده ها سال زمان نیاز است.

گرم شدن زمین:

دانشمندان می‌گویند به طور کلی گرمایش جهانی ممکن است باعث بارش باران بیشتر شود، ولی خطر خشکسالی در تابستان و مناطق دور از اقیانوس ها افزایش می‌یابد. در نتیجه‌ وقوع طوفان‌ها و افزایش سطح آب دریا، احتمال وقوع سیل هم بیشتر می‌شود. البته این الگوها در مناطق مختلف متفاوت هستند. کشورهای فقیر که امکانات کمتری برای دست و پنجه نرم کردن با این رویدادها دارند، بیشتر در معرض خطر هستند. تغییر اقلیم منجر به تغییر شرایط زیستگاه‌ها می‌شود و از آن‌ جا که حیات وحش نمی‌تواند به سرعت خود را با این تغییرات سازگار کند، بسیاری از حیوانات منقرض خواهند شد. سازمان بهداشت جهانی هم می‌گوید که با افزایش مالاریا، بیماری‌های مربوط به آب ناسالم و سوء تغذیه، جان بسیاری از مردم به خطر می‌افتد. هرچه میزان کربن‌دی‌اکسید اتمسفر بیشتر شود، اقیانوس‌ها هم آن را بیشتر جذب می‌کنند و در نتیجه اسیدی‌تر می‌شوند. بدین ترتیب زندگی صخره‌های مرجانی به خطر می‌افتد و آن‌ها در ساختن اسکلت کلسیتی به مشکل برمی‌خورند.

به نظر دانشمندان آنچه سبب بروز چنین پدیده ای شده است ناشی از فعالیت انسانهاست. انسان ها در چند قرن اخیر و به ویژه بعد از انقلاب صنعتی به استفاده بیش از اندازه از طبیعت روی آوردند. مصرف سوخت های فسیلی از سوی جوامع انسانی به طور فزاینده ای به طبیعت فشار وارد کرد. فعالیت‌های صنعتی از سال 1830 تاکنون سبب شده میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای که مهم‌ترین آنها دی اکسیدکربن است؛ افزایش یابد. این گازها مانند گلخانه عمل کرده، تابش نور خورشید را جذب می‌کنند. هنگام بازتاب نور خورشید این گازها مانند سقف گلخانه عمل می‌کنند و مانع بازتاب نور خورشید می‌شوند و به این ترتیب دمای سطح زمین یا اتمسفر مجاور سطح زمین افزایش پیدا می‌کند. پس اگر این گازهای گلخانه ای افزایش پیدا کند، طبیعی است به دنبال آن دما نیز افزایش پیدا کند که این تغییرات همان گرمایش جهانی است.

افزایش دمای زمین سبب می شود دسترسی به آب شیرین هم دشوارتر شود. از سوی دیگر به علت بالا آمدن سطح آب دریاها، آب شور به منابع آب شیرین ساحلی نفوذ می‌کند و باعث تغییر کیفیت آن می‌شود. همچنین تبخیر سطحی ناشی از پدیده گرم شدن کره زمین، سبب خشک شدن رودخانه‌ها و پایین آمدن کیفیت آب می‌شود. این مسئله به‌ویژه در مناطق کم‌آب‌تر مثل مناطق بیابانی و نیمه‌بیابانی مشهودتر است. علاوه بر این، افزایش املاح آب‌های شیرین بر اثر تبخیر باعث افت کیفیت آن می‌شود. افزایش دمای زمین همچنین باعث آب شدن سریع یخ‌های قطبی و کوه‌های شناور یخی و در نتیجه بالا آمدن سطح آب دریاهای آزاد می‌شود. به‌طوری که بر اساس پیش‌بینی سازمان‌های جهانی در ۱۰۰ سال آینده، بین ۳۰ سانتی‌متر تا ۱.۵ متر سطح آب دریاهای آزاد افزایش خواهد یافت و این امر به نوبه خود باعث ناپدید شدن و یا خالی از سکنه شدن برخی از جزایر، پیشروی آب در نواحی ساحلی و تحت تأثیر قرار گرفتن تأسیسات و زندگی مردم در بنادر می‌شود.

وجود چنین خطرهایی امروزه بسیاری از نهادهای بین المللی و کشورها را به فکر چاره اندیشی انداخته است.بان کی مون، دبیرکل سازمان ملل متحد درکنفرانس جهانی «تغییرات اقلیمی» که در سال (2015) در مقر رسمی این کنفرانس در بولیوی برگزار ‌شد، ضمن ابراز نگرانی از تغییرات اقلیمی در جهان گفت که جهان باید در یافتن راه حلی برای مقابله با پیامدهای تغییرات اقلیمی شتاب کند چرا که زمستان‌ها روز به روز بی‌حاصل‌تر و خشکسالی‌ها گسترده‌تر می‌شود و دمای بالای حرارت زمین نیز غیرقابل‌تحمل می‌شود؛ این تغییرات اقلیمی همگی اخطارهایی از سوی زمین هستند. وی همچنین با تاکید بر اهمیت این موضوع در اجلاس تغییرات آب و هوایی که ماه نوامبر سال 2015 در شهر پاریس برگزار شد، گفت:  کشورهای عضو گروه G20 مسئول انتشار بیش از سه چهارم از گازهای گلخانه‌ای در جهان هستند و اکنون که میانگین دمای زمین تا یک و نیم درجه افزایش یافته است باید برای جلوگیری از رسیدن این افزایش به ۲ درجه، اقدامات فوری صورت بگیرد. برای این منظور کشورهای ثروتمند جهان برای سرمایه‌گذاری‌های زیست محیطی و جلوگیری از گرمایش زمین، باید ۱۰۰ میلیارد دلار به کشورهای درحال توسعه کمک کنند. وی تاکید کرد که کشورهای توسعه یافته، مسئول کمک به رشد کشورهای کمتر توسعه یافته هستند. وی در همین حال سرمایه‌گذاری کشورها ، روی انرژی های پاک و تجدیدپذیر را خواستار شد.

البته در اجلاس پاریس تمامی ۱۹۵ کشور شرکت کننده پس از 11 روز تبادل نظر با انتشار سندی برای مقابله با تغییرات آب و هوایی قبول کردند تا در جهت رسیدن به این هدف مشترک اقدام کنند . براساس این سند ، کاهش میانگین دمای کره زمین به کمتر از دو درجه تا سال ۲۰۵۰ پیش بینی شده است. توافق تاریخی پاریس که از سال ۲۰۲۰ میلادی لازم الاجرا خواهد بود، نخستین توافق اقلیمی در نوع خود و در سطح جهانی است. البته برخی از کارشناسان محیط زیست مانند:کومی نایدو، مدیر اجرایی سازمان جهانی صلح سبز نتایج اجلاس پاریس را برای رهایی از این معضل کافی نمی دانند. نایدو، در واکنش به اعلام توافق پاریس گفت: «این توافق ما را از مخمصه بیرون نمی آورد و ما هم چنان در ته چاه عمیقی هستیم. تنها تفاوتی که به وجود آمده این است که عمق این چاه کمتر شده و قلاب هایی برای خروج از آن وجود دارد. اکنون ما می توانیم جنبش مردمی فزاینده ای در جهان ایجاد کنیم.»

همواره این موضوع برای ما مورد سوال بوده که آیا واقعا ردپای کوچک کربن ناشی از زندگی روزمره ما نیز تاثیری بر روی تغییرات آب و هوا دارد؟ ما همیشه بر این باوریم که شیوه زندگی روزمره ما در مقایسه با فعالیت هایی نظیر صنعت، کشاورزی، استخراج نفت و غیره تاثیر ناچیزی بر تولید گازهای گلخانه ای و تغییرات اقلیمی دارد ولی باید این مطلب را بدانیم که انتخاب های ما در زندگی روزانه مانند آنچه که می خوریم و یا اینکه چگونه زندگی می کنیم نقش مهمی در تغییرات اقلیم بازی می کند. اینجا ما به معرفی ده روش ساده برای مبارزه با کاهش ردپای کربن در زندگی روزمره می پردازیم:

1.      رفت و آمد خود را سبز کنید: حمل ونقل سبب انتشار حدود بیست و پنج درصد گازهای گلخانه ای می شود. پس می توانید با جایگزین کردن دوچرخه سواری، پیاده روی و استفاده از حمل و نقل عمومی به کاهش گاز گلخانه ای کمک کنید.

2.      انرژی را بهینه مصرف کنید: شما می توانید با خاموش کردن چراغ اضافه و خارج کردن دو شاخه از پریز برق هنگامی که از وسایل برقی استفاده نمی کنید در مصرف انرژی صرفه جویی کنیم.

3.      انرژی تجدید پذیر را انتخاب کنید: در این راستا استفاده از وسایل که با انرژی خورشیدی، بادی و سایر انرژی های تجدید پذیر کار می کنند پیشنهاد می شود.

4.      عاقلانه تر بخورید: از مواد ارگانیک و محلی استفاده کنید. در روز حداقل یک وعده غذایی بدون گوشت داشته باشید چون۱۸درصد تولید گازهای گلخانه ای از تولید گوشت و محصولات لبنی است.

5.      زباله های خود را تفکیک کنید: زباله هایی که دفن می شوند تولید گاز متان و گازهای گلخانه ای قوی می کنند. شما می توانید با تفکیک زباله، زباله های تر را تبدیل به کمپوست کنید و با تحویل زباله های خشک نظیر کاغذ، شیشه، فلز، پلاستیک و غیره به مراکز بازیافت، از ورود آن ها به محل های دفن جلوگیری کنید.

6.      پی گیر موضوع پرداخت عوارض آلایندگی فعالیت های آلاینده در شهر خود باشید: تلاش کنید تا فعالیت های آلاینده استان و یا شهرتان عوارض آلایندگی پرداخت کنند. این روش یکی از موثرترین روش ها برای کاهش فعالیت های آلاینده و تغییرات اقلیمی است.

7.      مسافرت های هوایی را به حداقل برسانید: مسافرت هوایی یک ردپای کربن بزرگ برجای می گذارد. قبل از آن که بلیط مسافرت هوایی بعدی را رزرو کنید به فکر جایگزین سبزتر نظیر مسافرت با اتوبوس و قطار باشید و سعی کنید مسافرت هایی نزدیک تر به محل زندگی خود در الویت قرار دهید. همچنین می توان در بعضی مواقع به جای مسافرت های کاری و صرف وقت و هزینه با ویدیو کنفرانس با مردم در ارتباط باشید.

8.      آگاه باشید: همواره در جریان آخرین اخبار تغییرات آب و هوا باشید و پی گیر آموزش خانواده و همکاران توسط پرسنل آموزش دیده باشید.

9.      درگیر این مسئله باشید: با نمایندگان سیاسی خود از طریق رسانه یا به صورت حضوری در تماس باشید. از آن ها اقدامات فوری در خصوص مبارزه با تغییرات آب و هوا را مطالبه کنید و به آن ها یادآوری کنید که کاهش گازهای گلخانه ای موجب رسیدن به جامعه ای سالم تر، اقتصادی سبزتر و ایجاد مشاغل جدید می گردد.

10. کمک و پشتیبانی نمایید: سازمان ها و نهادهایی را که در زمینه تغییرات آب و هوا فعالیت می کنند مورد حمایت مالی قرار دهید.

نتیجه گیری: بر اساس آخرین گزارش مجمع اقتصاد جهانی در ژانویه 2016 عدم مقابله با تغییرات اقلیمی وضعیت جهان را در آینده تحت تاثیر قرار خواهد داد. نویسندگان این گزارش که بالغ بر 750 کارشناس از بخش های اقتصادی، دانشگاه های جهان، دولت و سازمان های غیر دولتی هستند، اعلام کردند که شکست تلاش برای کاهش تغییرات آب و هوا می تواند خطر بزرگ تری را نسبت به سلاح های کشتار جمعی و بحران آب در پی داشته باشد. به طور یقین مقابله با معضل تغییرات اقلیم و گرمایش جهانی موضوعی است که نمی توان با اغماض از کنار آن گذشت زیرا پیش ‌بینی می‌شود که اگر این پیامدها بر اساس روند کنونی ادامه داشته باشد تا سال 2080 ممکن است نیمی از گونه‌های گیاهی و بیش از یک سوم گونه‌های جانوری ساکن در سطح زمین ناپدید شده و ردپایی از آنها بر جای نماند و این واقعیت نگران کننده‌ای است که آینده بشریت را تهدید می‌کند.

منابع:

·        لطیف اسمعیلی و همکاران، اثر تغییر اقلیم بر اکوسیستم و آرتمیای دریاچه ارومیه ، سال انتشار: ۱۳۹۲

·        مریم احمدی - ساره رحیمی ، اثر تغییر اقلیم بر کشاورزی ، سال انتشار: ۱۳۹۲

·        حمیده ژاله رضایی و همکاران، اثرات تغییرات آب و هوا در سلامتی انسانها ، سال انتشار: ۱۳۹۲

·        رضا رضایی و همکاران، اثرات تغییرات اقلیمی و زمستان های گرم بر عملکرد درختان سیب در استان آذربایجان غربی ، سال انتشار: ۱۳۹۲

·        مجید رئوف و همکاران، اثر توپوگرافی حوضه های آبریزدر مقدار تغذیه آبهای زیرزمینی استان آذربایجان غربی ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        ساره رحیمی و مریم احمدی، اثرات تغییر اقلیم بررشد روابط آبی و عملکرد گیاهان زراعی ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        مژده شریفی پور ، اثرات تغییر اقلیم روی زندگی در آفریقا ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        یوسفعلی اسدپور و همکاران، اثرات خشکسالی بردریاچه ارومیه با تاکید بر تغییرات زیست محیطی آن ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        حسن پرویزی مساعد و همکاران، اثرات گازهای گلخانه ای و تغییرات اقلیم بر اکوسیستمهای کشاورزی ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        حلیمه اعتمادی و همکاران، اثرات ناشی از تغییر اقلیم برمناطق ساحلی ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        ساره رحیمی اثرات ناشی از تغییرات اقلیم جهان بر محیط زیست ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        صدقعلی زمانی و همکاران، ارتباط بین گازهای گلخانه ای و گرم شدن زمین ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        محمد عبداله زاده ارزیابی نقش تغییر اقلیم بر تامین آب کشاورزی ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        فرشته خانشی و سمیه شیخی، انرژی و تغییر اقلیم سوختهای فسیلی ، سال انتشار: ۱۳۹۰

·        پگاه اسلامی ، انرژی های پاک جایگزینی مناسب برای سوختهای فسیلی در رابطه با تغییر اقلیم ، سال انتشار: ۱۳۹۰

MTBE چیست ؟

مقدمه:

بنزین, سوخت برتر موتورهای پیستونی است که در طی سالهای کوتاهی از یک محصول جانبی ناخواسته به یک پشتوانه ضروری زندگی مدرن در عصر حاضر تبدیل شده است , این فاصله زمانی به قدری کوتاه بودکه تا پیش از سال 1900 بنزین بیش از یک مسئله مصرفی برای صنعت نوپای نفت خام در تولید روغن چراغ و اجاق , روغن موتور و گریس نبود .شکل اولیه موتورها که موتورهای اشتعال داخلی چهار ضربه ای بود و توسط جرقه اشتعال صورت می گرفت توسط نیکولاس اتو در سال 1876 در آلمان ساخته شد . این موتور که بر پایه بنزین حرکت می کرد مزیت های زیادی را نسبت به موتورهای سوخت داخلی قدیمی تر ، از نظر وزن , قدرت و بازدهی فراهم کرد . تا سال 1980 حدود 50000 عدد از این موتورها به فروش رسید و به دلیل محبوبیت و عوام پسندی این موتورها درخواست برای تولید بنزین نیز افزایش یافت.نیاز به بنزین در جهت صنعتی شدن در سایر مناطق هم از الگویی شبیه آنچه در امریکا اتفاق افتاد پیروی می کرد. مثلا در اروپای غربی مصرف بنزین 1/1 و در کشورهای غیر صنعتی حدود4/3 افزایش پیدا کرد.بنزین در الایشگاههای نفت تولید می شود . ماده ای که توسط تقطیر از نفت خام جدا می شود بنزین طبیعی نام دارد که ویژگیهای مورد نیاز برای موتورهای پیشرفته را نداشته اما بخشی از مخلوط را تشکیل می دهد . فرآورده های پالایشگاههای مختلف با هم آمیخته می شود و بنزین را با خواص مختلف می سازد که برخی از این فرآیندهای مهم عبارتند از :

v     رفرمات که در اصلاح کننده کاتالیزوری با عدد اکتان بالا شامل مقدار زیادی ماده آروماتیک و مقدار بسیار کم آلکن ها است .

v     بنزینی که توسط کاتالیزور شکسته شده وگازوییل یا مولکول نفتا نیز نامیده می شود و از فرآیند کراکینگ شیمی تجزیه کننده کاتالیزوری با عدد اکتان مناسب ، حاوی آلکن اولفین های بالا و سطح بالای ماده آروماتیک تهیه می شود .

v     بنزین طبیعی مستقیما از نفت خام با عدد اکتان پایین ماده , آروماتیک پایین , مقداری از نفتن ها و ... تهیه می شود .

بطور کلی بنزین معمولی عمدتا مخلوطی از پارافین ها ( آلکان ها ) , نفتن ها ( سیکلو آلکانها ) , آروماتیک ها که نسبت های دقیق آن به عوامل زیر بستگی دارد :

1)     پالایشگاههای نفت که سازنده بنزین است

2)     نفت خام مورد استفاده پالایشگاه در یک روز خاص

3)     درجه بنزین و عدد اکتان آن

امروزه بسیاری از کشورها در مورد ترکیبات آروماتیک بنزین بطور عام , و بنزین بطور خاص و ترکیب اولفین محدودیت هایی را اعمال می کنند . تقاضای اجزای تشکیل دهنده پارافین خالص با عدد اکتان بالا از قبیل آلکیلات در حال افزایش است بنزین همچنین شامل مواد آلی دیگری نیز می باشد از قبیل اترهای آلی , اختصاصا ترکیبات گوگرد از قبیل دی سولفیدها و تیوفین ها و برخی ناخالصی ها مثل تیول ها و سولفید هیدروژن که به علت خوردگی در موتورها باید حذف شوند .

برای کارکرد هر چه بهتر موتور خودرو بنزین باید از مشخصات دقیقی برخوردار باشد که برخی از این ویژگیها بر اساس موقعیت محلی و ارتفاع متغیر هستند . سوخت در موتور باید به آسانی تبخیر شود تا وقتی که شمع در داخل سیلندر جرقه می زند کاملا بسوزد و همچنین نباید به سرعت منفجر شود چرا که موجب ضربه های مخربی برای موتور می گردد .

مشخصه های مهم سوخت ها که در هنگام استفاده باید مورد توجه قرار بگیرند عبارتند از :

1.      اکتان

2.      فراریت

3.      پاکیزگی

MTBE چیست ؟

MTBE (Methyl Tertiary Butyl Ether) متیل ترشری بوتیل اتر ترکیب شیمیایی است که از طریق واکنش شیمیایی بین متانول و ایزوبوتیلن methanol and isobutylene تهیه می شود.

MTBE در مقیاس خیلی بالا ( بیش از 200 هزار بشکه در روز)  در ایالات متحده و در سال 1999 تولید می شد . و تقریباً همه آن بعنوان افزودنی به بنزین مورد استفاده در موتورهای بنزینی بکار می رفت .  MTBE مایعی فرار ؛ قابل اشتعال و بدون رنگ است که بسادگی در آب حل می شود .

MTBE (Methyl Tertiary Butyl Ether)) متیل ترشری بوتیل اتر ترکیب شیمیایی است که  از طریق واکنش شیمیایی بین متانول و ایزوبوتیلن methanol and isobutylene تهیه می شود .

MTBE در مقیاس خیلی بالا ( بیش از 200 هزار بشکه در روز)  در ایالات متحده و در سال 1999 تولید می شد . و تقریباً همه آن بعنوان افزودنی به بنزین مورد استفاده در موتورهای بنزینی بکار می رفت .  MTBE  مایعی فرار ؛ قابل اشتعال و بدون رنگ است که بسادگی در آب حل می شود .

کاربردهای MTBE چیست ؟

استفاده از MTBE بعنوان ماده افزودنی در سوخت موتورهای بنزینی از 1949 شروع شد تا جایگزینی برای سرب باشد که به منظور بالا بردن عدد اکتان بنزین octane enhancer به آن اضافه می شد . استفاده از MTBE در بنزین های  آمریکا تا سال 1979 به میزان کمی بود ( جانشینی بود برای سرب که جهت بالا بردن عدد اکتان octane enhancer ( از ضربه زدن موتور"knocking").  جلوگیری می کند ) اغلب پالایشگاه MTBE را بعلت خاصیت ترکیب شدن آن و با صرفه بودنش بعنوان ماده اکسیژن دهنده بر مواد دیگر ترجیح می دهند .

آیا MTBE برای انسان زیان آور است ؟

در تحقیقات متعددی که در این زمینه بر روی سلامتی انسان انجام گرفته است بر روی اثری که استنشاق این ماده شیمایی دارد متمرکز شده است بررسی که بر روی حیواناتی که این ماده را استنشاق کرده اند نشان می دهد که باعث بروز سرطان و نیز برخی مشکلات دیگر در انسان می شود . کارهایی که اخیراً توسط موسسه حفاظت از محیط زیست آمریکا EPA و سایر محققان انجام گرفته است سعی شده است که بر روی اثرات نامطلوبی که نوشیدن آبهای آلوده به MTBE دارد مطالعه شود .

EPA اثرات موجود ناشی از ؛آلودگی MTBE را بر روی آب آشامیدنی در سال 1997 مورد بررسی قرار داده است و مشاوران آب ابراز داشته اند که اطلاعات کافی در این مورد وجود ندارد که به EPA کمک کند که  بتواند خطر کمی ناشی از ام تی بی ایی را محاسبه و محدودیتهای لازم را ابلاغ نماید . مدارکی که کارشناسان آب آشامیدنی ارائه داده اند نشان می دهد وجود مقادیر کمی MTBE  در آب آشامیدنی با غلظت حدود 20 تا 40 قسمت در میلیارد 20 and 40 ppb با کمتر  می تواند باعث بروز اثرات منفی بر روی سلامت انسان می شود.

MTBE چگونه وارد منابع آب آشامیدنی می شود ؟

این امکان وجود دارد که MTBE بدرون محیط زیست نشت پیدا کرده و رسوخ کند ( و بطور بالقوه وارد آب آشامیدنی شود ) هر موقع بنزین را ذخیره می کنید و این احتمال وجود دارد که به هنگام انتقال و جابجایی نشت دهد. و این در حالی است که برنامه های دولت فدرال به گونه ای است که میزان نشتی و پاشش مواد حاوی MTBE به حداقل مقدار ممکن کاهش پیدا کند . با این وجود هیچ سیستمی کاملاً ایمن و خطا ناپذیر Foolproof  نیست .

MTBE چگونه منتشر می شود و تا چه سطحی باعث آلودگی آبهای آشامیدنی می شود ؟

هر چند داده های زیادی در این زمینه وجود ندارد که مشخصه کامل آلایندگی آب توسط MTBE چگونه است ولی مطالعات روزافزونی وجود دارند که آشکار کرده اند که مقدار MTBE در آب آشامیدنی موجود در کشور بالا رفته است . داده های کنونی در مورد آیهایی سطحی و زیر زمینی نشان از گسترش روز افزون و گسترده MTBE دارد و برخی بررسی ها هم مقدار آن را کمتر نشان داده است . .

هنگامی که MTBE وارد محیط می شود چه اتفاقی می افتد ؟

بعلت آنکه MTBE براحتی درآب محلول می شود ولی براحتی به خاک نمی چسبد  does not "cling" to soil very well این امر باعث می شود که خیلی سریع تر وعمیق تر از ترکیبات بنزین در خاک نفوذکند و به همین جهت قابلیت بالایی را برای آلودگی سیستم های عمومی آب و چاههای آب  خانگی  را دارد . MTBE براحتی تجزیه و جدا   degrade (breakdown) نمی شود و حذف آن از جریان آبهای زیر زمینی کاری بسیار پرهزینه و سخت است.

چگونه مردم در معرض MTBE قرار می گیرند؟

مردم ممکن است از طرق مختلف با این ماده مواجهه داشته باشند :

Ø      از طریق آبهای آلوده با MTBE ( نوشیدن آب، استنشاق بخارات حاوی آن،یا بواسطه تماس با پوست هنگام دوش گرفتن،شستشو یا شنا کردن)

Ø      یا از طریق استنشاق هوا در پمپ بنزین های حاوی MTBE یا در زمان ریختن آن در ماشین های بنزینی

Ø      یا استنشاق دود خروجی از اگزوز وسایل نقلیه

قرار گرفتن در معرض فاز گازی می تواند باعث التهابات پوستی و ناراحتی های چشمی شود.

آیا MTBE می تواند باعث سرطان شود؟

دانشمندان از دو نوع از مطالعات استفاده میکنند تا سرطانزا بودن یک ماده را تشخیص دهند. (موادی که باعث سرطان یا کمک به سرطان شوند، سرطان زا نامیده می شوند.)

1)      مطالعات انجام شده آزمایشگاهی:

مطالعات متعددی برای بررسی اثرات بهداشتی در حیوانات آزمایشگاهی در معرض استنشاق یا مصرف “ام تی بی ای”انجام شده است که اغلب در دوز های بسیار بالایی در طول عمر خود  قرار گرفته اند.برخی از این مطالعات نشان داده اند که قرار گرفتن در این سطوح مواجهه بالا باعث ایجاد تومورهای کلیه،کبد و بیضه ها و برخی اندام های دیگر می شود.سطوح MTBE که در این مطالعات مورد استفاده قرار گرفته است عموما بسیار بالاتر از آستانه تحمل انسان می باشد.

2)      مطالعات روی مردم:

اگرچه از سال ۱۹۷۹ ،MTBE بعنوان یک افزودنی سوخت مورد استفاده قرار گرفته است .اما مطالعات دراز مدتی درباره توانایی آن برای ایجاد سرطان در کارگران و افرادی که در معرض غلظت بالایی قرار دارند وجود نداشته است.از طرفی افرادی که در تماس با “ام تی بی ای” قرار گرفته اند ممکن است که با سایر مواد شیمیایی نیز مواجهه داشته اند .لذا این مسئله باعث می شود مطالعه در این زمینه قدری دشوار شود.

نتایج تحقیقات برخی سازمان ها چه می گوید؟

سازمان های ملی و بین المللی هستند که برخی مواد در محیط را از نظر قدرت سرطانزایی آن ها بررسی می کنند.برخی از نظرات این سازمان ها را از نظر سرطان زا بودن  MTBE باهم بررسی می کنیم.

Ø      NTP:

برنامه ملی سم شناسی (NTP) از چندین بخش مختلف از چند سازمان دولتی آمریکا از جمله انستیتو ملی بهداشت (NIH) ، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها (CDC) و اداره غذا و دارو (FDA) تشکیل شده است.NTP در سال ۱۹۹۸ MTBE را بررسی کرد. و آنرا در لیست موادی که بعنوان ماده سرطانزا در انسان شناخته شده اند قرار ندادند چرا که به عقیده آنها شواهد موجود در حیوانات آزمایشگاهی کافی و قانع کننده نبود.

Ø      آژانس بین المللی تحقیقات سرطان (IARC):

IARC بخش از سازمان بهداشت جهانی WHO است. هدف اصلی این سازمان شناسایی علل سرطان است.این سازمان در آخرین گزارش خود درباره MTBE (منتشر شده در سال ۱۹۹۹) به این نتیجه رسید که شواهد ناکافی در انسان و شواهد محدود در حیوانات در جهت سرطانزایی MTBE وجود دارد. که منجر به ارزیابی کلی MTBE بعنوان ” طبقه بندی نشده به عنوان سرطانزا در انسان ( not classifiable as to its carcinogenicity to human)” شد.

Ø      آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا EPA:

EPA سیستم اطلاعات جامع ریسک (IRIS) را نگهداری می کند که یک پایگاه داده الکترونیکی است حاوی اطلاعاتی درباره اثرات بهداشتی روی انسان از طریق مواجهه با مواد مختلف در محیط است. اداره آب EPA نیز بیان میکند که شواهدی کافی برای برآورد خطرات بالقوه MTBE در دوزهای پایین در آب آشامیدنی وجود ندارد. اما شواهد نشان می دهد که MTBE در دوز های بالا یک سرطانزای بالقوه انسانی است.

آیا MTBE سبب سایر مشکلات بهداشتی می شود؟

برخی از افراد پس از تنفس بخارات ناشی از گازهای حاوی MTBE از علائمی نظیر تهوع،سرگیجه،سردرد،سوزش گلو و بینی شکایت دارند.اما مشخص نیست که این علائم توسط MTBE ایجاد می شود یا سایر اجزای بنزین. در مطالعات مختلف نیز هیچ علائم خاص مرتبط با مواجهه MTBE یافت نشد. همچنین مشخص نیست که تماس طولانی مدت با سطح پایینتری از MTBE اثرات بهداشتی خاصی داشته باشد مانند وجود در آب آشامیدنی.تحقیق بر روی حیوانات با سطح بسیار بالاتری از MTBE نسبت به سطوح معمولی مواحهه انسان ، اثراتی را بر سیستم عصبی ازجمله بیش فعالی، تشنج ، از دست دادن هوشیاری نشان داده است. مطالعات دیگر آسیب به کلیه ها ، اثر بر رشد جنین را نیز علاوه بر سرطانهایی که در بالا بدان ها اشاره شد ، نشان می دهد.

حداکثر مجاز MTBE در آب آشامیدنی:

آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا EPA مسئول ایمنی آب آشامیدنی در ایالات متحده آمریکاست حداکثر میزان آلودگی MTBE در آب آشامیدنی را تا این لحظه مشخص نکرده است. اما بیش تر از ۲۰ الی ۴۰ PPb را جهت جلوگیری از ایجاد بوی بد و طعم و مزه در آب توصیه نمیکند. این سطح تضمین کننده ایمنی نیست و ایمنی انرا تایید نمی کند اما EPA معتقد است که باید سطح MTBE در پایین تر این مقدار نگهداشته شود تا از هر گونه اثرات بهداشتی منفی جلوگیری کند

نتیجه گیری:

بنزین علیرغم فراهم آوری امکان جابجایی و در نتیجه پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی به عنوان یکی از برگترین منابع آلوده کننده محیط زیست چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی مطرح است. مدت زمان زیادی از حذف سرب از بنزین و جایگزینی MTBE بجای سرب نمی گذرد اما مصرف این ماده نیز خود مسائل چندی را به دنبال دارد. شاید بزرگترین مسأله پایداری این ماده سمی در چرخه حیات بشری باشد. اتانول به عنوان جایگزین MTBE اثرات منفی زیست محیطی ناشی از آن را ندارد، در نوشتار حاضر موضوع جایگزینی بررسی و مشخص شد که با کارآیی یکسان که با عدد اکتان سوخت حاصل سنجیده شد، در شرایط فعلی 6 درصد به قیمت بنزین افزوده می شود. انتظار می رود با افزایش مصرف این افزون قیمت کاهش یابد.

منابع:

Ø      مهدیزاده, نیما؛ محمدعلی سدهی؛ افشین نعیمی و امید پورعلی، ۱۳۹۵، بررسی تاثیربهینه سازی واحد تولید متیل ترشیو بوتیل اتر (MTBE)در کاهش آلاینده های زیست محیطی، هشتمین همایش ملی و نمایشگاه تخصصی مهندسی محیط زیست، تهران، انجمن مهندسی محیط زیست ایران.

Ø      حسینی صفت, سیده الهام و رضا صمصامی، ۱۳۹۵، کاهش میزان MTBE موجود در فاضلاب صنعتی به وسیله ی واکنشگرفنتون، هشتمین همایش ملی و نمایشگاه تخصصی مهندسی محیط زیست، تهران، انجمن مهندسی محیط زیست ایران.

Ø      بابایی, مسعود و مهران کیانفر، ۱۳۹۴، شبیه سازی تولید صنعتی MTBE پتروشیمی شیمی بافت به روش واکنش در فاز مایع بین ایزوبوتیلن و متانول با استفاده از نرم افزار HYSYS، دومین همایش ملی تکنولوژی های نوین در شیمی و پتروشیمی، تهران، مرکز پژوهشهای صنعتی و معدنی هم اندیشان چرخه علم و صنعت.

Ø      تابع بردبار, علی؛ علی رئیسی استبرق و فاطمه غازیانی، ۱۳۹۴، استفاده از روش الکتروکینتیک در پاکسازی یک خاک رسی آلوده به MTBE، فصلنامه مهندسی عمران و محیط زیست دانشگاه تبریز 45 (79).

Ø      خوش سیما, سوسن و مجتبی هادوی فر، ۱۳۹۴، بررسی متیل ترشیاری بوتیل اتر MTBE در آب های زیرزمینی و راه های حذف آن، چهارمین همایش ملی فن آوری های نوین شیمی و مهندسی شیمی، قوچان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قوچان.

Ø      درویشی, غلامرضا؛ سید جواد نوربخش و محمودعلی رکنی، ۱۳۹۴، بررسی تاثیر MTBE بر محیط زیست و منابع آب و نحوه اندازه گیری آن، کنفرانس ملی مهندسی و مدیریت محیط‌ زیست، تهران، مرکز تحقیقات مهندسی محیط زیست مازند آب.

حفاظت از لایه ازن

The Prevention of the Ozone Layer

لایه اُزن چیست؟

لایه اُزن یا اُزن‌سپهر لایه‌ای به ضخامت ۳۰۰ دابسون (۳ میلی‌متر) در لایه استراتوسفر جو زمین است ، که در سال ۱۹۱۳ توسط دو فیزیک‌دان فرانسوی به نام‌های شارل فابری و هانری بویسون کشف شد. لایه اُزن با جذب ۹۹٫۹–۹۵ درصد پرتو فرابنفش خورشید، موجب ادامه زندگی بر روی کره زمین می‌شود. این لایه پرتوهای پرانرژی فرابنفش را جذب کرده و آن‌ها را به شکل پرتوهای فروسرخ در می‌آورند و به سطح زمین می‌فرستند.

در سال ۱۹۸۵، گروهی از دانشمندان انگلیسی، به صورتی کاملاً تصادفی دریافتند که مساحت قابل توجهی از لایه ازون در منطقه جنوبگان (قطب جنوب) به شدت تخریب شده و بیم آن می‌رود تا با گسترش این حفره، حیات همه‌ی موجودات ساکن در کره زمین به مخاطره افتد. آنها اعلام کردند گازهای کلروفلوئوروکربن CFC که اثر گلخانه‌ای دارند، مسبب ایجاد این سوراخ مرگ‌آور هستند. گازهایی که عمدتاً موارد مصرف آنها در یخچال‌ها و دیگر سازه‌های سرمایشی‌، برخی افشانه‌ها و مواد ضد عفونی‌کننده بود. وضعیت چنان بحرانی می‌نمود که گروهی از دانشمندان به صراحت اعلام کردند در صورت تداوم روند کنونی، گازهای کلروفلوئوروکربن‌ قادرند تا سال ۲۰۵۰ لایه اوزن را کاملاً نابود کرده و رخداد سرطان پوست را از آستانه‌ای خطرناک و برگشت‌ناپذیر عبور دهند.

از همین رو، اهمیت این کشف چنان بود که بلافاصله رهبران جهان در سازمان ملل متحد تلاش کردند تا معاهده‌ای را برای مهار این بحران مرگ‌آفرین به امضا برسانند.کنوانسیون وین در سال 1985 برای حفاظت از لایه ازن توسط سازمان ملل متحد و دیگرکشورهای جهان تدوین گردید. کشورهای عضو کنوانسیون وین تعهد نمودند در زمینه‌های زیر همکاری و مشارکت نمایند:

1.       تحقیق و انجام اندازه‌گیری ضخامت لایه ازن و میزان اشعه ماورای بنفش.

2.       تبادل اطلاعات در زمینه تولید وانتشارCFC ها.

3.       تدوین پروتکل‌های مکمل بر کنوانسیون.

4.       در نظر گرفتن تمهیداتی جهت کاهش تولید و مصرفCFC ها.

ضرورت حفاظت از لایه ازن:

اگر لایه ازن از بین برود، زندگی از کره زمین رخت بر خواهد بست. با از بین رفتن لایه حیاتی ازن، نسل بشری، پوشش گیاهی و حیات جانوری در مدت کوتاهی به صورت اسفباری منقرض خواهد گردید. در حال حاضر که این لایه آسیب دیده است، تشعشعات ماورای بنفش که به زمین می‌رسد شدت یافته و این مسأله باعث ایجاد سرطانهای پوست، تضعیف مکانیزم دفاعی و ایمنی بدن انسان و همچنین ایجاد آب مروارید گردیده است. علاوه بر آن به علت آسیب دیدن لایه ازن کل نظام زیست محیطی (اکوسیستم) در سراسر پهنه گیتی دچار ناهماهنگی و عدم توازن جدی و فزاینده شده است. پروتکل مونترال در ۱۶ سپتامبر سال ۱۹۸۷ در مونترال کانادا از تصویب حدود ۵۰ کشور جهان گذشت تا بلکه بتوانند با رعایت برخی تمهیدات فنی و مدیریتی، از تخریب بیشتر لایه اوزُن جلوگیری کرده و بدین ترتیب، این مهم‌ترین و حیاتی‌ترین سپر دفاعی اتمسفر را در برابر آثار خطرناک گروهی از پرتوهای خورشیدی (مانند ماوراء بنفش) مجدداً ترمیم کرده و محافظت کنند.

پیامدهای ناشی از تخریب لایه ازن:

Ø      عبور غیر قابل کنترل تابش فرابنفش خورشیدی

Ø      افزایش دمای زمین

Ø      ذوب یخهای قطبی

Ø      افزایش آب دریاها

Ø      به زیر آب رفتن خشکیها

Ø      سوختگی پوست

Ø      ابتلا به سرطان پوست

Ø      بیماریهای چشمی

Ø      وارد آمدن خسارت عمده به جانوران و گیاهان

Ø      و بالاخره باعث انقراض زندگی تمام موجودات می‌شود.

جمهوری اسلامی ایران هم یکی از نخستین کشورهایی بود که در سال ۱۹۸۹ به امضاء کنندگان این پروتکل مهم پیوست تا در اجماعی کم نظیر، کشورهای جهان بکوشند با کاهش کاربرد گازهای کلروفلوئوروکربن، نسبت به ترمیم حفره‌ی ایجاد شده در لایه اوزن اقدام کنند. موضوعی که برای ایران یک تقدیرنامه از سوی سازمان ملل را هم به همراه داشت.

خوشبختانه آن چه که مبارزه با بزرگ‌تر شدن حفره لایه اوزن را آسان‌تر می‌نمود، هم شناخت علت این پدیده بود و هم آگاهی از روش‌های ترمیم آن؛ چرا که از همان ابتدا معلوم بود چه گازهایی را باید جایگزین گازهای مخرب کرد. به موازات آن هم تلاش شد تا در محصولات جدید، مواد تخریب‌کننده لایه ازن کمتر استفاده شود. چنین است که مطابق گزارش رسمی سال۲۰۰۹ برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، در طول حدود دو دهه پس از تصویب پروتکل مونترال، استفاده از مواد مخرب لایه اوزن در محصولات جدید در سراسر دنیا، حدود ۹۷ درصد کاهش یافت ؛ دستاوردی که سبب شد، نه تنها گسترش حفره در لایه اوزن متوقف شود، بلکه اینک وضعیت این حفره به مراتب بهتر از سال ۱۹۸۵ است و دانشمندان پیش‌بینی کرده‌اند که با ادامه این روند و اتحاد و هم‌افزایی ایجاد شده بین ۱۹۷ کشور عضو این پروتکل، تا نیمه‌های قرن جاری، لایه ‌ازن کاملاً ترمیم خواهد یافت.

راهکارهایی برای حفاظت از لایه ازن : برای ‌آنکه به وظیفه خود در حفاظت از لایه اوزون به‌صورت مطلوب عمل کنیم، می‌توان چند راه را به همراه خانواده‌های خود آزمایش کرد:

1.       هنگامی که می‌خواهیم محلی را برای برگزاری مراسم‌ هایمان در نظر بگیریم، می‌توان با کمی هماهنگی با اقوام و آشنایان، خانه و یا محلی را انتخاب کرد که دسترسی بقیه به آنجا با وسایل حمل و نقل عمومی آسان‌تر باشد. به این ترتیب می‌توان از بقیه خواست تا خودروهای شخصی را در خانه بگذارند و با وسایل عمومی به محل مراسم بیایند. به این ترتیب گازهای سمی و خطرناک کمتری وارد هوا می‌شود.

2.       خیلی وقت‌ها برای دعوت‌های رسمی از کارت استفاده می‌شود. قبل از خرید کارت‌ها، اهمیت درختان را برای حفظ سلامت هوا به یاد بیاوریم. می‌توان عده ای را از طریق ایمیل و برخی را با کارت‌های بازیافتی دعوت کرد.

3.       برای تزیین محل از اسپری‌ها و رنگ‌هایی که به لایه ازن آسیب می زنند استفاده نکنید. با ترکیبی از گل‌ها و گیاهان می‌توانید رنگ‌های شادی درست کنید که دیگر به مواد مصنوعی نیازی نباشد.

4.       هنگام خرید تا جایی که ممکن است موادی را تهیه کنیم که مخرب لایه ازن نباشند و روی آنها برچسب بازیافت و دوستدار محیط زیست نصب شده باشد.

5.       استفاده از نور خورشید تا جای ممکن و استفاده از لامپ‌های کم مصرف در زمان تاریکی می‌تواند نور لازم برای مراسم ما را تامین کند بدون اینکه هزینه اضافی پرداخت کرده باشیم. در ضمن استفاده نکردن از لامپ‌های رشته‌ای (یا همان لامپ‌های معمولی)‌ باعث می‌شود انرژی کمتری مصرف شود. چون برای تولید انرژی از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌شود که آنها هم باعث آلودگی هوا و گرم‌شدن دمای کره زمین می‌شوند، به این ترتیب با استفاده از نور طبیعی و لامپ کم‌مصرف یک قدم دیگر در جلوگیری از افزایش گازهای آلوده کننده هوا برداشته می‌شود.

6.       استفاده از اسپریهای خوشبوکننده : اسپریها از جمله کالاهایی هستند که با توجه به وجود کلر و فلوروکربن در ترکیبشان تهدیدی جدی برای محیط زیست و به خصوص تخریب لایه اُزُن به شمار میروند. ضمنا، حواستان باشد که اسپریهایی که میخرید حتما برچسب «دوستدار اُزُن» داشته باشند.

7.       استفاده از آبسردکن، یخچال ، فریزرهای خانگی و صنعتی : گاز کلروفلوروکربن که با نام CFC هم شناخته شده است، یکی از عوامل اصلی تخریب لایه اُزُن محسوب میشود و در صنایع سرماساز مثل آبسردکن و یخچال و فریزرهای خانگی و صنعتی کاربرد دارد. لایه اُزُن زمین را در برابر اشعه مضر ماوراء بنفش حفظ میکند و گاز کلروفلوروکربن هم تهدیدی برای لایه اُزُن است. صنعتگران جایگزینیهایی مثل هیدروفلورکربن (HFCS) یا هیدروفلوروکلروکربن (HCFC) را برای این گاز در صنایع سرماساز تعیین کرده اند.

8.       استفاده از پاک کننده ها: حلالها از جمله دشمنان لایه اُزُن به شمار میآیند که عمدتا شامل انواع پاک کننده ها و چربی زداها که در صنایع، الکترونیک و خشکشویی به کار میروند، هستند. انواعی از پاک کننده ها خطرناک اند که در ترکیبشان نام کلروفرم یا همان تری کلرواتان و تتراکلریدکرین به چشم میخورد.

9.       استفاده از آفت کشها و ضدعفونی کننده های محصولات کشاورزی: متیل بروماید از جمله موادی است که در انواعی از آفت کشها و ضدعفونی کننده های محصولات کشاورزی وجود دارد .اکسید نیتروژن هم که گازی است منتشره از کودهای شیمیایی ازته، یکی دیگر از موارد تهدید و تخریب لایه اُزُن محسوب میشود و افرادی که از این نوع مواد برای سلامت محصولات کشاورزیشان استفاده میکنند باید بدانند که چه دردسرهایی ممکن است برای کل جهان به وجود بیاورند.

10.   استفاده از کپسولهای آتشنشانی : کپسول آتشنشانی از جمله کالاهایی است که وجودش در هر خانه، اداره و ماشینی ضروری است تا در مواقع بحرانی حلال مشکلات ناشی از آتشسوزی شود اما جالب است بدانید که گازی به نام هالوژن در ترکیباتش دارد که برای محیط زیست بسیار خطرناک است و یکی از عوامل نازک شدن لایه اُزُن محسوب میشود. هرچند که در کل دنیا این عامل تخریبی فقط دو درصد مصرف میشود اما همین مصرف دو درصدی تخریبی ۲۵ درصدی در پی دارد. یعنی ۲۵ درصد از تخریب لایه اُزُن به خاطر آزاد شدن گاز هالوژن در فضاست.

11.   استفاده از کولر: آیا تا به حال فکر کردهاید که وقتی در هوای گرم تابستان جلوی تلویزیون و روبه روی باد کولر روی کاناپه لم دادهاید و فیلم موردعلاقهتان را تماشا میکنید، با این کارتان دارید لایه اُزُن را از بین میبرید؟! یا وقتی هنگام رانندگی گرمتان میشود و درجه کولر اتومبیلتان را روی زیاد تنظیم میکنید، تهدیدی برای محیط زیست محسوب میشوید؟ همین کولرها که در فصول گرمای سال جزو محبوبترین کالاها محسوب میشوند به علت دارا بودن گاز کلروفلوروکربن در ترکیبشان جزو محصولات مخرب لایه اُزُن به شمار میآیند که شما میتوانید با کمتر استفاده کردن از آنها دوستی تان را با محیط زیست ثابت کنید. باور کنید که آنقدرها هم سخت نیست، مگر پدر بزرگها و مادربزرگهای ما بدون کولر زندگی نکردند؟

12.   گازهای گلخانه ای : افزایش مقدار گازهای گلخانهای در جو یعنی هرچه نازکتر شدن لایه اُزُن . و اما گازهای گلخانه ای چیست؟ کره زمین به طور طبیعی توسط تابش نور خورشید گرم میشود و مقداری از نور تابیده شده دوباره به سمت جو برمیگردد. یعنی خورشید زمین را گرم میکند و مقداری از بازتابشش هم سبب گرم شدن جو میشود. تا این جای کار اشکالی وجود ندارد. همه مسایل وقتی پیش میآیند که در اثر زیاد شدن فعالیتهای صنعتی و انسانی یک لایه ضخیم از گاز به نام گاز گلخانهای یا GHG بین زمین و جو قرار میگیرد و نمیگذارد که بازتابش خورشید به صورت کامل به جو برگردد و در نتیجه باعث بالا رفتن دمای زمین به مرور زمان میشود. به طورکلی بیشترین حجم گازهای گلخانهای را بخار آب، دی اکسید نیتروژن، دی اکسیدکربن و متان تشکیل میدهد.

13.   انسان: این موجود خاکی، خواسته یا ناخواسته چه کارهایی که انجام نمیدهد. شاید خیلی از ما و شما نخواهیم که محیط زیست مان را نابود کنیم و یکی از عوامل تخریب لایه اُزُن به حساب آییم اما باید بدانید که خیلی از فعالیتهای روزمرهای که انجام میدهیم روز به روز لایه اُزُن را نازکتر میکند. مانند: گرم کردن غذا در مایکروویو، استفاده از اتومبیل، شستن و اتو کردن لباسها، کار و بازی با کامپیوتر، تماشای تلویزیون، استفاده از کولر، گوش کردن موسیقی از استریوی ضبط و گرم شدن به وسیله بخاریهای گازی یا نفتی از جمله کارهایی هستند که همه ما انجام میدهیم و با این کارها سبب افزایش گازهای گلخانه ای میشویم. چرا؟! زیرا تمام این وسایل برای کار کردن نیاز به انرژی دارند و این انرژی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از طریق سوختهای فسیلی مثل نفت و گاز و زغالسنگ که سوزاندنشان گاز گلخانه ای به وجود میآورد، به دست میآید.

 اگر برنامه کاهش مصرف مواد مخرب لایه ازن به درستی انجام گیرد، پیش‌بینی می‌شود که در اول ژانویه سال ۲۰۴۰ میلادی حذف کامل مواد مخرب لایه ازن را در کشورهای در حال توسعه داشته باشیم. البته در حال حاضر دانشمندان مشغول تحقیق بر روی امکان استفاده از پروپان (C3H4) برای جلوگیری از انهدام ازن قطب جنوب می‌باشند. این ماده در ترکیب با کلر موجب تولید اسیدکلریدریک می‌شود و کلر که به این صورت درگیر شده، امکان وارد شدن به واکنش‌های منهدم کننده ازن را ندارد. مطالعات اولیه حکایت از آن دارد که تزریق حدود ۵۰۰۰۰ تن پروپان از عهده این کار برمی‌آید. می‌توان با استفاده از صدها هواپیما این مقدار پروپان را در ارتفاع حدود ۱۵ کیلومتری ترزیق کرد. اما در این تحقیق احتمال عوارض جانبی ناخواسته یا غیرمترقبه نیز می‌بایست در نظرگرفته شود.

پس بهتر ا هوای ازن را داشته باشید . به فرزندانتان، به شاگردانتان، به همکارانتان و خانوادهتان بیاموزید که دنیا فقط سهم آنها نیست. نسلهای آینده هم حق زندگی کردن دارند. صنایع باید به خدمت و آسایش انسانها منجر شود نه به قاتلی پنهان. هنگام خرید انواع اسپریها، واکسها، رنگها، مواد ترمیم کننده رنگ، کولر، یخچال و فریزر و... دقت کنید که نشان دوستدار ازون یا ozone friendly و یا فاقد CFC Free است حتما روی کالا درج شده باشد. ست در مصرف هرچه بهینه تر از اینگونه وسایل تلاش کنیم.

منابع:

1.      Earth Observatory: Ozone Feature”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 3 February 2013.

2.       تغییر آب وهوا، آنچه باید بدانیم، تالیف: حسین تقدیسیان، سعید میناپور، دفتر طرح ملی تغییر آب و هوا سازمان حفاظت از محیط زیست،زمستان82.

3.       بررسی نیازهای انتقال تکن.لوژی به منظور مقابله با اثرات ناشی از تغییرات آب و هوا ، گزارش تهیه شده توسط ساطمان بهره وری انرژی ایران، سابا، سازمان حفاطت از محیط زیست، آبان 82.

4.      Science: Ozone Basics”. NOAA.com. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 1 February 2013.

5.      Ozone Hole Watch: Latest status of Antarctic ozone”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 6 February 2013.

6.      NASA Facts Archive”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 3 February 2013.

7.      UV radiation”. Eco-action.com. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

8.      Introduction to Ozone: Background Material”. UCAR.edu. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 1 February 2013.

9.      Introduction to Ozone”. UCAR.edu. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 1 February 2013.

10.  STRATOSPHERIC OZONE DEPLETION”. UNC.edu. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 6 February 2013.

11.  Chlorofluorocarbons and Ozone Depletion”. Ciesin.org. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

12.  Environmental Indicators: Ozone Depletion”. EPA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

13.  OZONE”. WISC.edu. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

14.   گازهای گلخانه ای، بررسی عوامل انتشار و تکنولوژی های محدودکننده، تهیه و تالیف فرشید نوربخش، بهمن73.

15.  Protection of the ozone layer”. Europa.eu. Retrieved 3 April 2013.

16.  Ozone Depleting Substances”. Ene.gov. Archived from the original on 03 April 2013. Retrieved 12 March 2013.

17.  Ozone Resource Page”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

18.  From Discovery, To Solution, To Evolution: Observing Earth's Ozone Layer”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

19.  Antarctic Ozone Hole Second Smallest in 20 Years”. NASA.gov. Archived from the original on 03 April 2013. Retrieved 12 March 2013.

20.  لایه اوزون جو زمین 'در حال ترمیم است' بی‌بی‌سی فارسی

21.  ویکی پدیای فارسی

22.  دانشنامه رشد

23.  همشهری آنلاین

آشنایی با مفهوم شش سیگما و کاربردهای آن

مقدمه:

شش سیگما به معنی بهبود در کیفیت بهمراه کاهش هزینه‌ها، بالابردن رغبت مشتری و دستیابی به بهترین نتیجه‌هاست . شش سیگما امکان آشنائی مدیران و مهندسین صنعت با بسیاری از ابزارها و تکنیکهای کارآ در سازمان را فراهم می‌آورد و افراد با بکارگیری آن با تکنیکهای مختلف آشنا شده ، آنها را درک کرده و با وجوه اختلاف و اشتراک آنها آشنا می‌شوند. شش‌سیگما گزاره‌ جدید مدیریت‌ با هدف‌ ارتقای‌ سودآوری‌، افزایش‌ سهم‌ بازار و کاهش‌ هزینه‌، از طریق‌ حل‌ مشکلات‌ و کاهش‌ تغییرپذیری‌ در فرآیندهای‌ عملیاتی‌ و کسب‌ و کار سازمان‌ است. هرچه به شش سیگما نزدیکتر شویم ، نیاز به آزمون و بازرسی کاهش می‌یابد، هزینه‌ها کاهش می‌یابند، چرخه تولید کوتاه‌تر می‌شود و رضایت مشتری بهتر تامین می شود. در حقیقت شش‌سیگما مجموعه وسیعی از فعالیتهای کاری و حرفه‌ای است که این فعالیت ها عناصر اصلی رشد و موفقیت هستند و مشخص شده است که شش‌سیگما چیزی فراتر از کاربرد آمار است. دستاوردهای شش‌سیگما در سازمانهای خدماتی و فعالیتهای غیرتولیدی نیز چشمگیر و حائز اهمیت است.

تاریخچه شش سیگما:

مقوله ضایعات صفر بر این رویکرد تأکید دارد که همه خطاها قابل پیشگیری هستند. در حقیقت این مفهوم همان چیزی است که فیلیپ حدود سه دهه پیش مطرح کرد . به طور کلی ایده شش سیگما ریشه در دهه 1950 و در مدیریت کیفیت فراگیر دارد که بعلت تحولات ناشی از دهه های 70 تا 90 این مفهوم پا به عرصه وجود نهاد که این مفهوم به نام بیل اسمیت در شرکت موتورولا در سال 1980 ثبت شده که وی در مقاله ای شش سیگما را چنین معرفی کرد : « روشی است برای اندازه گیری احتمال که سازمان را قادر می سازد تا محصول با خدمتی یا ضایعات صفر تولید کند. »(حیدری تفرشی، 1391).

تعریف شش سیگما:

دمینگ شش سیگما را واژه ای در برگیرنده مفهوم مستمر فرایندهای روزمره می داند .آنچه به عنوان بهبود مستمر مطرح هست چیزی جز به کارگیری و استقرار تکنیک های حل مساله جهت به کارگیری بهبودها و سپس استفاده از نمودارهای رفتار فرایند به منظورکنترل آنچه حاصل شده است، نیست .(حیدری تفرشی ، 1391 به نقل از صالحی پور 1388).

 

اهداف شش سیگما:

Ø    افزایش سهم بازار

Ø    کاهش استراتژیک هزینه ها

Ø    رشد سود نهایی

Ø    بهبود رضایت مندی مشتریان

Ø    کاهش زمان چرخه تولید

Ø    کاهش عیب ها

Ø    افزایش بهره وری

Ø    افزایش فرآیند و قابلیت اطمینان محصول (ناجی ، 1378)

 

چرخه شش سیگما:

چرخه DMAIC متدولوژی نتیجه گرایی می باشد که پروژه های شش سیگما برمبنای آن انجام میگیرند . بعبارتی ساده تر چرخه DMAIC روش سیستماتیک و منظم برای حل مسائل و پیشبرد این دست از پروژه ها می باشد. DMAIC مخفف کلمات Define (تعریف) ، Measure (اندازه گیری) ،Analyze   (تحلیل) ، Improve (بهبود) ، Control (کنترل) می باشد) اسمیت ،2002).

فاز تعریف  Define :

در این فاز هدف و محدوده پروژه تعریف شده و اطلاعات موجود مربوط به فرایند و مشتری جمع آوری می شود . خروجی این فاز شامل موارد زیر می باشد :

1.      تعریف واضحی از بهبود های برنامه ریزی شده (مورد تجاری و منشور تیم).

2.      نقشه و طرح فرایند.

3.      لیستی از مواردی که برای مشتری مهم است.

تعریف منسجم به دست آمده در این فاز ، در فاز بعدی تکمیل می گردد .

فاز اندازه گیری Measure:

هدف فاز اندازه گیری این است که با جمع آوری اطلاعات در مورد شرایط فعلی بر روی فعالیتهای بهبود متمرکز شویم . خروجی های فاز اندازه گیری عبارتند از :

• داده های پایه در مورد عملکرد فعلی فرایند.
•  داده هایی که دقیقاً موقعیت یا میزان وقوع مشکل را مشخص می کند.
• تعریف دقیق تری از مسئله یا مشکل.

فاز تحلیل  Analyse:

هدف فاز تحلیل شناسایی علل ریشه ای مشکل و تایید این علل با استفاده از داده هاست . خروجی این فاز یک تئوری است که آزمایش و تایید شده است . علل بررسی شده در این فاز پایه ای برای راه حلها در فاز بعدی است.

فاز بهبود Improve:

هدف این فاز، ‌آزمایش و پیاده سازی راه حلهای مرتبط با علل ریشه ای است . خروجی این فاز فعالیتهای تست شده و برنامه ریزی شده ای است که بایستی اثر علل ریشه ای شناسایی شده را کاهش داده یا حذف کنند . علاوه بر این، در این فاز برنامه ای بدست می آید که مشخص می کند ، نتایج فاز بعدی چگونه ارزیابی می شوند.

فاز کنترلControl :

هدف فاز کنترل ، ارزیابی برنامه و راه حل ها و حفظ دستاوردها بااستفاده از استاندارد سازی فرایند و نیز مشخص کردن خطوط کلی بهبود های در دست اجرا از جمله فرصتهایی است که برای بکارگیری مجدد فعالیتهای بهبود وجود دارد ، می باشد . خروجی های این فاز عبارتند از:

• تحلیل قبل و بعد
• سیستم نظارت
• مستندات کامل ، نتایج ،آموخته ها و پیشنهادات

الگوریتم هفت مرحله ای اجرای شش سیگما در سازمان:

•   تشکیل یک تیم رهبری متعهد

•   آموزش

•    اولویت بندی اجرا در بخش های سازمان

•     ممیزی کیفیت
•    تقویت زیر ساخت ها

•    روز شش سیگما در هر ماه

• ارزیابی عملکرد شش سیگما در سازمان از نگاه مشتری (اسمیت ،2002،ص44).

ساختار حرفه ای شش سیگما:

Ø         executives (مدیران‌ ارشد):  مدیر یا مدیران‌ ارشدی‌ که‌ نیروی‌ رویکرد به‌ شش سیگما را در سازمان‌ جاری‌ می‌کنند و نسبت‌ به‌ اجرای‌ آن‌ متعهد و پاسخگو هستند.

Ø         chapohns (قهرمانان): افرادی‌ که‌ وظیفه‌ تهییج‌ و معرفی‌ فلسفی‌ و فرهنگی‌ شش سیگما را به‌عهده‌ دارند و راهبران‌ فکری‌ و روحی‌ ایجاد و بسط‌ این‌ روش‌شناسی‌ هستند.

Ø         master black belts (مدیران‌ کمربند مشکی‌ها): افرادی‌ که‌ پروژه‌های‌ جامع‌ شش سیگما را مدیریت‌ و هدایت‌ می‌کنند.

Ø         black belts  (کمربند های مشکی):  افرادی‌ که‌ مدیریت‌ اجرای‌ پروژه‌های شش سیگما را به‌ عهده‌ داشته‌ و برنامه‌های‌ آموزشی‌ معرفی‌ رویکرد و ابزارهای‌ آن‌ را تدوین‌ و اجرا می‌کنند.

Ø         green belts (کمربندهای سبز): افرادی‌ که‌ هدایت‌ اجزأ پروژه‌های‌ شش سیگما و استفاده‌ از ابزارهای‌ اصلی‌ بهبود به‌ عهده‌ آنهاست.

Ø          team members (تیم‌ اجرایی): افرادی‌ که‌ برنامه‌های‌ مشخص‌ تعریف‌ شده‌ بهبود را به‌ صورت‌ عملیاتی‌ اجرا یا نظارت‌ بر اجرا می‌کنند.

تقسیم‌بندی‌ فوق‌ یک‌ ایده‌ و الگوی‌ کلی‌ است‌ که‌ نشان‌ می‌دهد شش‌ گروه‌ مشخص‌ از افراد (1 تا 6) در یک‌ طیف‌ پیوسته‌ جنبه‌های‌ مختلف ‌شش سیگما را مورد توجه‌ قرار می‌دهند. http://www.sharemation.com/mona

نتیجه گیری:

اجرای شش سیگما یک تحول اساسی در راهبردهای مدیریت است چرا که ارزشها و فرهنگ سازمان را در همان بدو امر دگرگون می سازد همچنین در تشکیلات سازمان و ساختارهای زیربنایی آن نیز تغییرات اساسی پدید می آور معمولاً هنگامی بروز تحولات مهم کارکنان هر سازمان ساز آنچه ممکن است پیش بیاید هراسانند و لزوم اجرای تغییرات را زیرسؤال می برند.در این رویکرد هیچ اشتباهی جایز دانسته نمی شودو کارکنان یاد می گیرند اشتباهات خود را پنهان کنند اما شش سیگما محیطی آزاد و امن پدید می آوردکه در آن عیوب و اشتباهات بوجود آمده کاملا مشهود است و به آنها به چشم فرصتهایی برای بهبود نگاه می شود .

اهمیت ارزیابی خطرات و ریسکها در HSE

مقدمه :

از جمله مسائل و معضلاتی که گریبان گیر هر جامعه کاری است، حوادث ناشی از کار است. این حوادث خسارات مالی، جانی و روانی به دنبال دارند(1). حوادث در محیط کار هر سال باعث مرگ و میر و از کار افتادگی گروه کثیری از کارکنان در صنعت می شود(2). پیشرفت های صنعتی، برنامه های توسعه و پروژه های زیربنایی با وجود تمامی مزایا و منافعی که برای انسانها به همراه داشته است، سرمنشاء بسیاری از مخاطرات، ریسک ها و نارسایی های قابل توجهی بوده اند(3).

سازمان ها هر ساله با میلیاردها دلار خسارات انسانی، تجهیزاتی و حیثیتی به علت حوادث و بیماری های ناشی از کار و رفع آلودگیهای زیست محیطی ناشی از فعالیت های خود مواجه می باشند. آمار و ارقام نشان می دهد که نزدیک به3.000.000 واحد صنعتی در کشور فعال می باشد، که بیش از400 هزار واحد صنعتی و معدنی سهم قابل توجهی از این گونه فعالیت ها را به خود اختصاص داده است. واحدهای تولیدی، صنعتی که به نوعی موتور محرکه اقتصاد کشور می باشند، از نظر اشتغال، تولید، ارزش افزوده ،صادرات و ارتقای بهره وری ملی نقش و اهمیت قابل توجهی در اقتصاد ملی دارند. در چندین سال گذشته در ایران به سبب عدم کفایت قوانین و نیز عدم ترغیب کافی دستگاههای ذیربط برای اجرای قوانین موجود؛ HSE آن گونه که شایسته است مورد توجه قرار نگرفته، این عدم توجه به مقوله HSE زیانهای جانی و مالی سنگینی را بر کشور تحمیل نموده که بخش قابل توجهی از آن، دیگر قابل جبران نیست، در حالی که قسمت عمده ای از این زیان قابل پیشگیری بوده است(4).

این خسارات از موانع مهم توسعه محسوب می شوند و لذا منطقی است که مدیریت سازمان ها به موازات توجه به سایر جنبه های مدیریتی از قبیل کیفیت، اقتصادی و مالی، فنآوری ، تولید و امثال آن، مدیریت بر جنبه های بهداشت حرفه ای، ایمنی و زیست محیطی را نیز مد نظر داشته باشند، چرا که بهبود در عملکرد کلی سازمان ، بدون پرداختن به این جنبه ها امکان پذیر نمی باشد. از نتایج استقرار نظام مدیریت مستمر شاخص های ایمنی، بهداشت و محیط زیست ، نیل به اهداف عالیه و در نهایت اخذ گواهینامه های استاندارد بین المللی و نظام مدیریت ایمنی و نظام مدیریت زیست محیطی در سطح شرکتهای پیمانکاری و سایر پیمانکاران اجرایی اصلی و فرعی خواهد بود(5).

بررسی عوامل و تشخیص نقاط حادثه خیز و خطرآفرین در سازمان به منظور پیشگیری از بروز حوادث از اهمیت ویژه ای برخوردار است (6).

ریسک در پروژه ، رویدادها یا وضعیتهای ممکن الوقوع نامعلومی هستند که در صورت وقوع بصورت پیامدهای منفی یا مثبت براهداف پروژه موثر است هریک ازاین رویدادها یا وضعیتها دارای علل مشخص و نتایج و پیامدهای قابل تشخیص هستند پیامدهای این رویدادها مستقیما درزمان هزینه و کیفیت پروژه موثر می باشد. بنابراین شناسایی ریسک و تعیین میزان پیامدهای مثبت و منفی آن بر اهداف پروژه از اهمیت خاصی برخوردار است سازمان ها معمولا نیاز به سیستمی دارند که علاوه بر ارزیابی فعالیت ها و فرایندشان بتواند در خصوص وضعیت ریسک تعیین معیارهای ریسک قابل تحمل و مشخص نمودن دقیق ریسک فرایندهایشان آنان را راهنمایی نماید که بسته به پیچیدگی فعالیت هر صنعت نوع سیستمی که بتواند آنان را به هدف مذکور برساند متفاوت است (7).

ارزیابی ریسک یک روش سازمان یافته و سیستماتیک برای شناسایی خطرات و برآورد ریسک برای رتبه بندی تصمیمات ،جهت کاهش ریسک به یک سطح قابل قبول است (8).

ارزیابی ریسک دارای متدهای مختلف با طیفی از روش های کیفی تا کمی قابل انجام است (9).

امروزه استفاده از روش های ارزیابی ریسک در صنایع مختلف رو به گسترش است به طوری که در حال حاضر بیش از 70 نوع روش مختلف کیفی و کمی ارزیابی ریسک در دنیا وجود دارد .این روش ها معمولا برای شناسایی، کنترل و کاهش پیامدهای خطرات به کار می رود. عمده روش های موجود ارزیابی ریسک روش های مناسب جهت ارزیابی خطرات بوده و نتایج آنها را می توان جهت مدیریت و تصمیم گیری در خصوص کنترل و کاهش پیامدهای آن بدون نگرانی به کار برد . هریک از صنایع بسته به نیاز خود می تواند از روش های مذکور بهره لازم را کسب کند. این روش ها نسبت به یکدیگر دارای مزایا و معایب مختلف می باشد. لذا یکی از وظایف سیستم های ایمنی و بهداشت HSE موجود در هر صنعت بررسی کلیه روش های ارزیابی ریسک ها و خطرات و انتخاب روش مناسب جهت اجرا در صنعت و سازمان مطبوع خود می باشد. ارزیابی ریسک علاوه بر اینکه از لحاظ قانونی باید اجرا شود، در حفظ کارکنان و فعالیت تجاری شما کمک می کند تا بر روی خطراتی که در محیط کار شما واقعا دارای اهمیت هستند و بالقوه می توانند سبب بروز صدمات جدی شوند، متمرکز شوید. قانون انتظار حذف کلیه ریسک ها را ندارد، اما باید تا حد معقول از افراد محافظت شود (10).

با توجه به مقدمه ذکر شده در این زمینه مقاله ای تخصصی توسط اینجانب در زمینه ارزیابی ریسکهای HSE باعنوان، بررسی خطرها و ارزیابی ریسکHSE  در انبار پالایشگاه نفتی، انجام شده که دهمین همایش تازه های علوم بهداشتی در تاریخ 20 اردیبهشت ماه 1396 در دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به انتشار رسیده است که در صورت تمایل می توانید به آدرس سایت همایش مراجعه نموده و بررسی نماید:

 

خلاصه ای از تحقیق:

دراین مطالعه ابتدا به منظور دستیابی به اطلاعات پایه با استفاده ازمطالعات کتابخانه ای ،گزارشات مقالات و همچنین بازدید های مکرر ویژگیهای فنی پروژه و محیط زیست تحت تاثیر آن شناسایی گردید.(11) با هدف مدیریتی کاهش خطرها، ارزیابی ریسک کلیه فعالیتها انجام پذیرفت و کلیه فعالیتها فهرست گردید(12). روش ارزیابی ریسک، روش FMEA تعیین شد و بر اساس استاندارد تکنیکها و ابزارهای شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک؛ ISO 17776 ، مقادیر کمی ریسک برآورد شد. بعد از رتبه دهی کمی، طبقه بندی ریسک انجام پذیرفت. در این مرحله مشخص گردید که براساس تقسیم بندی ریسک پروژه حاضر در چه سطحی است، تا بتوان اقدامات مدیریتی لازم را در این راستا  اعمال نمود (13). در نهایت با توجه به ارزیابی های صورت گرفته و به منظور مدیریت ریسک توصیه هایی نیز ارائه گردید.

 

نتیجه گیری:

نتایج حاصله از این تحقیق نشان داد که ارزیابی ریسک مواجهه شغلی می تواند اطلاعات ارزشمندی را در خصوص اتخاذ تدابیر پیشگیرانه و کنترلی در اختیار قرار دهد . بدین ترتیب با تعیین ریسک نسبی خطرات و پی بردن به علل ریسک ها در واحدهای مذکور، متصدیان و مسئولان امر قادر خواهند بود جهت رفع و بهبود عوامل ایجاد کننده ریسک براساس اولویت آنها اقدام نمایند .همچنین با پیاده سازی یک سیستم مستندسازی برای ثبت نواقص تجهیزات و رویدادها میتوان اطلاعات پایه مورد نیاز برای بررسیهای بعدی را به نحوی مطلوبی حفظ کرده و همچنین با انجام تعمیرات پیشگیرانه احتمال وقوع نواقص و تجهیزات وپیامدهای ناشی ازآنها را به حداقل رساند .

با توجه به اینکه نیروی انسانی مهمترین سرمایه جامعه صنعتی محسوب می شود و حوادث ناشی از کار می تواند خسارات جبران ناپذیری را به این سرمایه عزیز ملی وارد نماید، ارزیابی ریسک می تواند گامی مؤثر در مدیریت HSE جهت حفظ و صیانت نیروی انسانی و کاهش حوادث ناشی از کار باشد (14).

 

منابع :

1.      امیر صفاری و همکاران- ارزیابی ریسک شغل کارکنان پیشروی معادن زغال سنگ البرز شرقی با استفاده از روش تجزیه و تحلیل عوامل شکست و آثار (FMEA)- دومین کنگره ملی ذغال سنگ ایران-1393

2.      صادق حسینی پیرحیاتی و همکاران-ارزیابی ریسک فعالیت های HGPI واحد 1 نیروگاه گازی کاشان با روش FMEA- هفتمین کنفرانس نیروگاه های برق-1393

3.      عادل قاسم پور نیاری و همکاران- ارزیابی ریسک محیط زیستی سد عمارت در مراحل ساخت و بهره برداری با استفاده از روش FMEA- اولین کنفرانس ملی آلودگی های محیط زیست با محوریت زمین پاک-1393

4.      دکتر مجید عباسپور و همکاران - بررسی خطرها و ارزیابی ریسک HSE فازهای ساخت تا تولید پروژه های نفت و گاز- علوم و تکنولوژی محیط زیست - دوره یازدهم، شماره سه- پاییز 88

5.      رعایایی، ع - استقرار نظام یکپارچه ایمنی-بهداشت و محیطزیست در شرکت ملی نفت ایران، دانشگاه صنعتی شریف، همایش ملی مهندسی ایمنی و مدیریت HSE- اسفند 1384

6.      Olsson, R. (2117) ’In search ofopportunity management: Is the risk management process enough? International Journal of Project Management .vol. 25, pp 765–752

7.      الهام امینی و همکاران- انواع روشهای ارزیابی ریسک و تجزیه و تحلیل حالات خطا و اثرات ناشی از آن براساس روش FMEA- اولین همایش ملی بهداشت، ایمنی و محیط زیست -1390

8.      Rezaee K. [Failure Modes and Effect Analysis (FMEA)]. R-V-Toof Iran's cooperating company with Atenapublication; 2115.P. 48-37.

9.      قراچورلو، نجف-ارزیابی و مدیریت ریسک، انتشارات علوم و فنون جهاد دانشگاهی استان آذربایجان شرقی-1390

10. محمد ولایت زاده -معرفی روش های ارزیابی ریسک شغلی با تاکید بر روش –FMEA - دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران و HSE در شریان های حیاتی، صنایع و مدیریت شهری -1393

11. مرتضی چه گونی و همکاران- ارزیابی ریسک زیست محیطی صنایع قندوشکر با استفاده ازروش FMEA و ارائه راهکارهای مدیریت زیست محیطی مطالعه موردی کارخانه قند نقش جهان- اولین همایش بین المللی بحران های زیست محیطی ایران و راهکارهای بهبود آن-1391

12. جزوه دوره آموزشی مدیریت و ارزیابی ریسک،سمینار آموزشی سرممیزی سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی- شرکت اروی توف- 1383

13. American Institute of Chemical Engineers1992, "Hazard Evaluation Procedures",Second Edition, pp 209

14. سید محمد حسینی المدواری و همکاران- ارزیابی ریسک به روش FMEA و مقایسه RPN قبل و بعد از اقدامات اصلاحی در پروژه احیای مستقیم فولاد بافق- هفتمین همایش سراسری بهداشت حرفه ای-1390

 

 

 

 

مروری بر علم ارگونومی و فواید آن

مقدمه :

آسیبهای اسکلتی –عضلانی مرتبط با کار WMSDs از بزرگترین مشکلات بهداشت شغلی در کشورهای صنعتی و در حال توسعه می باشد .یکی از مهمترین عوامل موثر در بروز این آسیبها وضعیت نامطلوب بدن (پوسچر نامطلوب) هنگام کار است . این اختلالات ممکن است در اثر مواجهه درازمدت با عوامل ایجادکننده آنها به تدریج و در یک فرآیند طولانی رخ دهند و یا به طور ناگهانی ، در اثر وارد شدن ضربه ای بزرگ بر بخشی از دستگاه اسکلتی عضلانی ایجاد شوند(1). براساس آمارهای منتشره از سوی مرکز آمار ایران و وزارت بهداشت و درمان هزینه های ناشی از آن معادل یک سیزدهم بودجه عمومی دولت در سال ١٣٧٩ بوده است. براساس آمار منتشره از سوی سازمان ایمنی و سلامت ایالات متحدهOSHA بیش از یکصد میلیادر دلار هزینه کلی سالانه این عوارض در ایالات متحده در سال ١٩٩٧ بوده است .بالا بودن آمار این گونه عوارض در سطح بین الملل ، سازمان جهانی بهداشت WHOرا برآن داشت تا دهه اول هزاره سوم را به نام دهه مبارزه با عوارض اسکلتی – عضلانی به عنوان" اپیدمی خاموش" نام گذاری نماید(2). 

  بنابر گزارش بدست آمده در کشور آمریکا 4/1 از حوادث ناشی از کار و در بعضی از گزارشات 2/1 آن منجر به بازنشستگی پیش از موعد شده و تقریبا 3/2 از این موارد به علت حمل بار غلط و 20 درصد آن به علت هل دادن و کشیدن غیر صحیح رخ داده است .تحلیل گزارشاتی که توسط تیم بازرسی تشکیل شده بود نشان میدهد در سالهای 1980-1945 بلند کردن و حمل بار 31-25 درصد از ضایعات گزارش شده در حوادث شغلی را تشکیل میدهد. در گزارش دیگری از کشور انگلیس نشان میدهد که 61% از حوادث منجر به بازنشستگی پیش از موعد (5/12) درصد از کل حوادث ، مربوط به کمر بوده که 74 درصد آن در اثر فعالیتهای مربوط به بلند کردن و حمل بار بوده است .در آلمان 20 درصد غیبتهای کاری مربوط به ناراحتی های دیسک و 50 درصد از بازنشستگی های پیش از موعد نیز به اینمورد بر میگردد . براساس مطالعات دیگری 25-19 درصد تمام ادعانامه های بیمه کارگری مربوط به کمردرد می باشد . در آماری که توسط موسسه NIOSH ارائه شده است اعمال نیروی بیش از حد یکی از دلایل درد ناحیه پشت است و در حدود 60 درصد از مردم گریبانگیر آن هستند . این امر حدود 4/1 کل صدمات کار را در امریکا تشکیل می دهند (3).

در کشورهای در حال توسعه صنعتی نیز تحقیقاتی هرچند اندک در زمینه WMSDs انجام شده است که از آن جمله می توان به تحقیقات چاوالیتساکولچایی و شاهنواز (1991و1993) و شیرهات و همکاران (1995) اشاره کرد . شاهنواز (1987) بر این عقیده است که در کشورهای در حال توسعه صنعتی مسئله آسیبهای اسکلتی عضلانی بسیار جدی تر است . شرایط کار ناایمن و خطرناک در بسیاری از کارگاهها و کارخانه ها به چشم میخورد و از آنجا که تحقیقات بسیار اندکی در این زمینه صورت گرفته است و آمار دقیقی در این خصوص وجود ندارد ، نمی توان درک صحیحی از وسعت مسئله داشت (4).

براساس مطالعاتی دیگری برروی کار مربی های توانبخشی در کودکان در کشور تایوان انجام گرفته بود 1/94% از درد اسکلتی عضلانی بخصوص در ناحیه شانه ، پشت و گردن شکایت داشتند (5). در مطالعات دیگری که در کشور تایوان در بین کارگران صنعت پلاستیک انجام شده بود نتایج حاکی از این بود که بیشتر از نصف افراد ( 9/52%) از درد قسمت پشت شاکی بوده و میزان شیوع درد در ساق پاها 8/14% ، بالای بازوها 9/8% ، گردن 0/3% ، کمر 3/2% و پایین بازوها 1/2% می باشد که در این مطالعه به ضرورت توسعه و پیاده سازی برنامه های ارگونومیکی و بهداشت شغلی در جهت بهبود نیازها و جلوگیری از درد ناحیه پشت اشاره شده است (6). در بررسی دیگری در امریکا مقدار نیروی قابل قبول را برای هل دادن و کشیدن بارها 75% برای کارگران مرد و زن تعیین نموده اند (7). همچنین در تحقیق دیگری در امریکا ارزیابی مواجهه ارگونومیک فاکتورهای ریسک بخصوص در پشت ، گردن و کمر افراد کارگر ساختمانی اشاره مینماید و ریسک فاکتورهایی که بیشترین شیوع را دارند در پوسچر غلط بدن در تنه ، ساق پاها و بازومیداند (8). آنالیز پوسچرها می تواند تکنیک قوی و موثری برای ارزیابی فعالیتهای کاری از دید ارگونومیکی باشد اختلالات اسکلتی - عضلانی یکی از بزرگترین مشکلات بهداشت شغلی درکشورهای صنعتی است. براساس آمارهای موجود، سهم بیماریهای اسکلتی - عضلانی از کل بیماریهای شغلی در کشور فنلاند 31% (1994) و در کشور آمریکا 55% (1996) گزارش شده است. تقریبا 10 درصد از حوادث شغلی از حرکتهای ناگهانی ، بلند کردن بار، حالت نامناسب بدن و استفاده بیش از حد ماهیچه ها ناشی می شوند پوسچر کار نامناسب یکی از ریسک فاکتورهای اصلی اختلالات اسکلتی - عضلانی است. تا زمانی که اقدامهای اصلاحی جهت بهبود پوسچر انجام نگیرد اثر سو آن بربدن ادامه داشته و فشارها وضعیتی بر فرد وارد شده و احتمال بروز اختلالات اسکلتی - عضلانی بالا خواهد بود (9).

خطر مواجهه شغلی با عوامل آسیب رسان به سیستم اسکلتی – عضلانی با روشهای متعددی ارزیابی می شود و همواره تلاش محققان تدوین سیستم ارزیابی ایده آل است که علاوه بر وسعت نظر بر عوامل زیان آور و وجود اعتبار و اعتماد لازم، ازسهولت و سرعت کاربرد در صنعت نیز برخوردار باشد . عملیات کاری بیشتر توسط نیروی انسانی و بطور دستی انجام می گیرد. از طرفی بعلت وزین و حجیم بودن قطعات کار ، کارگر بطور مدام در کشو قوسهای کاری قرارمیگیرد. بعلاوه تحقیقات نشان میدهد که کارگران که بار سنگین و نیمه سنگین را جابجا میکنند دارای نوسانات بالا از اختلالات اسکلتی – عضلانی بویژه در ناحیه پشت، گردن و بازوها – شانه ها میباشند . بی شک عملکرد این گروه از جامعه کاری بی تاثیر از اختلالات و نوسانات ذکرشده فوق نیست و طبیعی است که نقطه اثر این ریسک فاکتورها در کوتاه مدت نمود پیدا می کند . ازریسک فاکتورهای ارگونومیکی می توان به نیرو ، حرکات متناوب بازوها ، دستها ، بدن و حمل بار و…اشاره کرد . سیستم ارزیابیQECاز سال ١٩٩٨ و توسط اساتید دانشگاه surrey انگلستان معرفی شده است و طراحی آن به نحوی است که طی ٣٠ دقیقه قابل فراگیری می باشد وتکمیل اطلاعات هر ایستگاه کار به طور متوسط ١٠ دقیقه به طول می انجامد(1). 

 

با توجه به مقدمه ذکر شده در این زمینه دو مقاله تخصصی توسط اینجانب در زمینه ارزیابی ارگونومی به روشQECانجام شده که در دهمین همایش تازه های علوم بهداشتی در تاریخ 20 اردیبهشت ماه 1396 در دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به انتشار رسیده است که در صورت تمایل می توانید به آدرس سایت همایش مراجعه نموده و آنها را بررسی نماید:

1-     مقاله با عنوان: کاربرد ارگونومی در ارزیابی میزان مواجهه با خطرات با رویکرد کنترلی: در طی این بررسی موضوعات زیر پیگیری شدند:

·           تعیین میزان مواجهه افراد با ریسک فاکتورهای مربوط به کار غیر ارگونومیک.

·          طرح و برنامه ریزی طرح کنترلی مناسب.

·            اجرای طرح پیشنهادی.

·           راه اندازی و بهره برداری از طرح کنترلی پیشنهادی.

·         تعیین مجدد میزان مواجهه افراد با ریسک فاکتورهای مربوط به کار غیر ارگونومیک بعد از اجرای طرح.

·            تعیین اثر بخش بودن طرح کنترلی.

2-    مقاله با عنوان: ارزیابی ارگونومی در صنعت ریسندگی و بافندگی و ارائه راهکارهای کنترلی: در دو بخش انجام شده است. در بخش نخست اندامها در ٤ قسمت بررسی شدند:

·          در قسمت ستون فقرات کمری , محدوده خمیدگی کمر و تواتر حمل بار مورد نظراست.

·           در قسمت شانه و بازو, وضعیت قرارگیری شانه و بازو در بالا یا پایین محدوده سینه وتواتر انجام حرکات بازو مد نظر است.

·           در قسمت مچ و دست وجود خمیدگی یا انحراف به طرفین در مچ دست مورد بررسی است.

·            در قسمت گردن مقدار خمیدگی گردن و زمان آن مطرح است.

در بخش دوم ٧ پرسش از شاغل صورت گرفت، که شامل: بار مورد حمل، مقدار زمان انجام فعالیت، مقدار فشار وارد بر بدن در حین کار، وجود ارتعاش، نیاز به دید دقیق در کار، رضایت از کار و وجود استرس روانی بودند. با کمکQEC توسط مشاهده گر اطلاعات مورد نیاز ( فردی – محیطی – شغلی) پس از آموزش و توجیح علمی – عملی گردآوری شد. امتیازهای محاسبه شده بعنوان شاخص مواجهه شغلی با ریسک فاکتورهای شغلی برای نواحی مختلف بدن ملاک ارزیابی قرارگرفت . پرسشنامه QEC از دو قسمت تشکیل شده است . قسمت اول در خصوص پارامترهای مهم نوع کار ، پوسچر کاری ، وضعیت گردن ، بازو ودست و مچ دست و حرکات مربوطه وقسمت دوم در مورد نیروی وارده از طرف کار ( سطح کار ) به کارگر ، دوره انجام کار ومشخصات فردی و سابقه فرد بحث شده است . داده های پرسشنامه در کارخانه با مشارکت پرسشگر( محقق) ، کارگر و مسئولین قسمتها ، با حضور در محیط کار جمع آوری شده است . سپس بعد از جمع آوری اطلاعات آنها دسته بندی و رتبه بندی آماده شدند.

نتیجه گیری نهایی :

با توجه به حیطه گسترده دانش ارگونومی و با اعمال نظر بر این دیدگاه که این علم گستره وسیعی از سیستم‌های صنعتی، یعنی محیط کار، انسان و ماشین آلات را مورد توجه قرار می‌دهد، می‌توان گفت که یکی از مهمترین راه‌های توجه به انسان و چگونگی عملکرد صحیح و برتر او، آگاهی از اصول ارگونومی و کاربرد آن اصول در طراحی پست‌های کاری است ؛ بنابراین برای تحقق این مهم می‌توان توصیه‌هایی را به دست‌اندرکاران تولید، مدیران، برنامه‌ریزان و مسئولین محیط‌های صنعتی ارائه نمود که در زیر به بخش کوچکی از آنها اشاره می‌شود:

1.      آموزش مفاهیم ارگونومی به مدیران. 

2.       استخدام افراد، با توجه به نوع حرفه، ویژگی‌های فردی و قابلیت‌های افراد.

3.         معاینات قبل از استخدام و معاینات دوره‌ای کارگران با توجه به مدل‌های ارگونومی.

4.            طراحی پست‌های کار با توجه به داده‌های آنتروپومتری و توصیه‌های مهندسی فاکتورهای انسانی.

5.            توجه به ساختار آناتومی و فیزیولوژی شاغلان.

6.           تطابق بهینه کار با کارگران.

7.           بکارگیری اصول مدیریت اقتضایی برای جلب رضایت افراد در انجام کار و استفاده از اصول ارگونومی توسط آنها.

8.            بررسی و تجزیه و تحلیل حوادث شغلی، علل آن و زیان‌های اقتصادی آنها.

9.            تنظیم دستورالعمل‌ها و توصیه‌نامه های شغلی برای افراد شاغل در سیستم.

 

امید آنکه با بکارگیری هر چه بیشتر تکنیک‌های مطرح در ارگونومی، بتوانیم از نیروی انسانی زحمت کش کشورمان هر چه بهتر و مفیدتر بهره‌مند شده و قدر این منبع اصلی تولیدی را  که حتی بسیاری از کشورهای صنعتی و فراصنعتی هم از داشتن آن بی بهره‌اند، ارج نهیم(10).

منابع:

1.       یاراحمدی – ر- 1381- ارزیابی میزان مواجهه با خطرات اسکلتی عضلانی کارگزان به روش QEC - همایش ملی ارگونومی در صنعت و تولید – ص 1- 7-6

2.       غفاریان و همکاران –1390- بررسی وجود همبستگی نتایج دو سیستم ارزیابی شغلی QEC و Ergo-Easer-همایش ملی ارگونومی در صنعت – ص 1 - 5

3.        عبدلی ارمکی – م – 1378- مکانیک بدن و اصول طراحی ایستگاه کار ( ارگونومی) ، انتشارات مجد –ص 124.

4.        چوبینه – ع- 1383 -شیوه های ارزیابی پوسچر در ارگونومی شغلی ، انتشارات فن آوران ، همدان- ص 89 .

5.      Hsin-Yi Kathy Cheng a,1, Chen-Yi Cheng a, Yan-Ying-  2013-  Work-related musculoskeletal disorders and ergonomic risk factors in early intervention educators  Taiwan-p1&8.

6.      Supaporn Meksawia, Boonsin Tangtrakulwanichb, Virasakdi Chongsuvivatwong-2012-  Musculoskeletal problems and ergonomic risk assessment in rubber tappers:

a.       A community-based study in southern Thailand-p1&6.

7.      Arun Garg a, Thomas Waters b, Jay Kapellusch c, Waldemar Karwowsk-  2014-  Psychophysical basis for maximum pushing and pulling forces:   A review and  recommendations-p1&9.                                                            

8.      Priyadarshini Sengupta Dasgupta a, Scott Fulmer a, XiaoLu Jing a, Laura Punnett   Sarah Kuhn b, Bryan Buchholz  -2014- Assessing the ergonomic exposures for drywall workers-p1&8&9 .

9.      جعفری – ع و همکاران-1388-ارزیابی پوسچر کارگران بخش تعمیرات پمپ کارگاه مرکزی شرکت پالایش نفت آبادان به روش QEC و اجرای مداخله ارگونومیکی- دومین کنفرانس بین المللی سلامت، ایمنی و محیط زیست – ص 1- 6- 7       

10.     کارزار جدی‌وند ر- ارگونومی و کاربرد آن –نشریه : روش – 1381- ص 54-48

 

 

 

 

صدا و اثرات آن بر زندگی انسان

مقدمه:

آلودگی صوتی یکی از زیانبارترین آلودگی ها در تمامی محیط ها از جمله محیطهای اداری ، صنعتی ، کشاورزی ، جنگلها و ... میباشد. در صورت تداوم این آلودگی تاثیرات مخربی بر سیستم های شنوایی، گوارشی و غدد مختلف بدن دارد و زیان های جبران ناپذیری بر فرایندهای عکس العملی و تصمیم گیری انسان گذاشته و منجر به افزایش استرس می شود. آمارها نشان می دهد آلودگی صوتی ۸۹ درصد افزایش وقوع اعمال ناایمن و وقوع حوادث ناشی از خطای انسانی، ۷۶درصد اختلال فشار خون، ۱۱درصد ترس از صدا، ۶۷ درصد استرس و سرگیجه، ۶۲ درصد اختلال خواب، افت تحصیلی وافسردگی را ایجاد می کند.

منابع تولید کننده آلودگی صدا :
1- انتشار صوت در هوای آزاد

2- سروصدای ایجاد شده در منازل

3- سروصدای ناشی از فعالیتهای صنعتی

4- صدای ناشی از ماشین آلات و تجهیزات ساختمانی

5- صدای ناشی از وسائط نقلیه

6- سروصدای ایجاد شده در یک بزرگراه و همچنین سروصدای ایجاد شده براثر حرکت خودروها در داخل نواحی شهری

7- صدای ناشی از پرواز هواپیما در فرودگاهها

8- منابع صدا در کشتی ها

9- سروصدای ناشی از خطوط راه آهن و قطارها

منابع تولیدکنندگی آلودگی صدا در شهر تهران:

به طور کلی عوامل تشدیدکننده آلودگی صوتی در شهر تهران عبارت اند از: حجم بالای ترافیک و تردد خودروها اطراف مناطق مسکونی، وجود ۲ فرودگاه و راه آهن در محیط شهری، تردد خودروهای فرسوده، تردد شبانه خودروهای سنگین اطراف مناطق مسکونی، عدم وجود بزرگراه های استاندارد، عدم رعایت الگوی مناسب در رانندگی، وجود کارگاه های پراکنده صنعتی در سطح شهر. خودرو، مهمترین منبع آلودگی صوتی در شهر تهران است . بعد از خودروها، موتور سیکلت ها با داشتن ۲۵ درصد از سهم حمل و نقل شهری در تهران، با تولید ۹۰ دسی بل صدا از طریق اگزوز، نقش موثری در افزایش آلودگی صوتی در کلانشهر تهران ایفا می نمایند. خطوط راه آهن و فرودگاه مهرآباد در مناطق ۹ و ۲۱ عامل بعدی در تولید آلودگی صوتی در تهران است. ماشین های سنگین و صنعتی نیز در رتبه بعدی صنایع آلودگی صوتی قرار دارند.

اثرات سروصدا برگوش:

1-کاهش موقت شنوایی، مربوط به تغییرموقت آستانه شنوایی(TTS):

Temporary Threshold Shift: درمعرض سروصدای آزار دهنده با شدت صوتی زیاد، در فرکانسهای زیر (فرد بطور اتفاقی یاغیرشغلی باامواج صوتی بالاتراز 65 db مواجهه شده و شنوایی باقطع صدا به وضعیت اولیه برمیگردد).

2- کاهش دائمی شنوایی ، مرتبط باتغییر غیر قابل بازگشت آستانه شنوایی (PTS):

Permanent Threshold Shift: مواجهه مکرر با صدا (تخریب سلولهای م‍‍ژکدار اندام کرتی) ، ازفرکانس 4000هرتز شروع شده و وابسته به عوامل فردی و محیطی می باشد.

3- صوت ضربه ای:کاهش دائمی ، صداها با شدت بالا و مدت زمان کم (مثل :انفجارها ، شلیک گلوله و...).

4- طنین صدا: نقص در فرم حلقه های گوش می باشد.

ریتم امواج مغزی شهروندان شهر های شلوغ تند تر از حد معمول است. تعجب نکنید. به طور کلی کاهش قدرت شنوایی، سر درد، خستگی، سر گیجه، استرس، افسردگی، افزایش فشارخون، تحریک پذیری و زودرنجی، ضعف سیستم ایمنی بدن، سوءهاضمه و مشکلات گوارشی، آسیب پذیری در مقابل بیماری های ویروسی و عفونی، کاهش قدرت یادگیری در کودکان، سقط جنین، کاهش وزن نوزاد در بدو تولد، کاهش بازده فکری و جسمی، رنگ پریدگی، کاهش درجه حرارت بدن، انقباضات عضلانی و عروقی، بیماری های قلبی و عصبی، بیماری M.S و تغییر در عملکرد طبیعی غدد درون ریزاز جمله اثرات آلودگی صوتی هستند. علاوه بر آن، آرامش صوتی یکی از نیازهای روانی شهروندان است که آن را کاهش می دهد. آلودگی صوتی همچنین اثرات مخربی نیز روی رشد گیاهان دارد. حتی پرندگانی که در شهرهای پرسروصداتر زندگی می کنند با صدای بلندتری آواز می خوانند تا شاید جلب توجهی کرده باشند . به طور کلی می توان گفت، با هیچ معیار و مقیاسی نمی توان درد و رنج و ناراحتی روانی ناشی از مواجهه با آلودگی صوتی را سنجید. در سال ۱۹۹۲ در نروژ ، هزینه آلودگی صوتی را سرانه ۸۸ تا ۵۴۱ دلار در سال برآورد کرده است و هزینه های اجتماعی آلودگی صوتی در اتحادیه اروپا (زمانی که ۱۵ عضو داشت) ۴۲ میلیارد یورو بود که با توجه به افزایش تعداد اعضا به ۲۷ عضو در حال بررسی مجدد است. به طور کلی اثرات روانی سرو صدا شامل:

1- اثر برخواب

2- اثر بر انجام کار

3- اثر برآسایش انسان

4- میزان اختلالات در مکالمات

5- اثر بربدن

6- اثر امواج فوق شنوایی

7- زیانهای مالی ناشی از سروصدا

قوانین و استانداردهای بین اللملی مرتبط با صدا:

استانداردها در 3 بخش زیر تقسیم بندی شده اند:

1- محیط شهری ( استاندارد هوای آزاد)

2- محیط صنعتی

3- محیط غیر صنعتی (آموزشی ، اداری و...)

در ایران برای 8 ساعت کار روزانه ، حدمجاز صدا برای صداهای پیوسته 85db است و به ازای هر 3db افزایش در تراز پایه ، زمان کار باید نصف شود .

جدول1- استاندارد حد مجاز تراز فشار صوت در هوای آزاد در کشور ایران

نوع منطقه		تراز فشار صوت مجاز(db)
		روز (7صبح تا10شب)	شب(10شب تا7 صبح)
1	منطقه مسکونی	55	45
2	منطقه تجاری مسکونی	60	50
3	منطقه تجاری	65	55
4	منطقه صنعتی مسکونی	70	60
5	منطقه صنعتی	75	65

 

جدول2- تراز فشار صوت مجاز برای صداهای ضربه ای

تعداد ضربه دریک روز کاری	تراز فشار صوت برای صداهای ضربه ای
1	160
10	150
100	140
1000	130

 

جدول3- استانداردهای مواجهه شغلی

سازمان	تراز فشار صوت مجاز(db)	قاعده نصف شدن زمان مواجهه
NOISH	90	3
OSHA	90	5
ISO-BOHS	90	3
ACGIH	85	3
ایران	85	3

استانداردهای قابل قبول سروصدا در محیط های شهری :

1- سازمان بین اللملی هواپیمایی غیر نظامی ICAO.

2- سازمان بین اللملی استاندارد ISO.

3- سازمان بهداشت جهانیWHO.

4- کمیسیون اقتصادی اروپاECE.

5- انجمن آکوستیک GALF.

6-سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعهOECD.

7-سازمان بین اللملی کارILO.

8- جامعه اقتصادی اروپاEEC.

کنترل صدا:

1- زنجیره صدا، منبع،مسیر، دریافت کننده: هریک یا ترکیبی از آنها را میتوان درنظر گرفت :

الف- منبع صوت: منبع مولد را به جای دیگری که حساسیت کمتری دارد تغییر مکان داد یا منبع مولد را تحت کنترل درآورد .مثلا“: حذف صدا از کلیه سطوح مرتعش کننده ، فن ،پمپ و...

ب- مسیر انتقال: اگر هوا باشد از مواد عایق صوت و جاذب صوت و اگر سازه جامد از وسایل میرا کننده ارتعاشات و عایقهای صوتی که درون سازه ها استفاده نمود.

ج- دریافت کننده : آخرین اقدام کنترل صدا میباشد مانند : استفاده از گوشی در مناطق صنعتی ، استفاده از پنجره های دوجداره برای منازل و مجتمع های مسکونی یا ایستگاههایی که در نزدیکی فرودگاهها یابزرگراهها و خطوط مترو احداث شده اند ، می باشد .

2- کاهش صدا توسط موانع: بهنگام تردد وسائط نقلیه در جاده ها ، از دیوارها یا مانع استفاده نمود .

3- کاهش صدا از طریق کاشت بوته ها ودرختان در اطراف مسیر :اگرچه روش مطلوبی نیست اما از زمین بدون پوشش گیاهی مناسبتر است . از دیگر عوامل موثر بر گیاهان در تاثیر بر آلودگی صدا میتوان به عوامل ذیل اشاره کرد :

نوع گیاه: پهن برگان همیشه سبز به دلیل ایجاد بهترین تراکم و پوشش بالاترین ثمربخشی را دارند ترکیب در ختان افرا ، اقاقیا، چنار اثر کاهندگی بیشتری نسبت به ترکیب چنار خالص دارد . در گونه های سوزنی برگ نیز گونه هایی با میزان صمغ زیاد بهتر عمل می کنند.

تراکم: هرچه تراکم یا انبوهی گیاه افزوده شود خاصیت کنترل کنندگی بیشتری دارند .

ارتفاع: ارتفاع درختان از منبع باید طوری باشد که حداقل خط دید ناظر را قطع کند .

بافت: گیاهان از نظر بافت به سه گروه نرم، متوسط و خشن تقسیم می گردند که اثرات متفاوتی بر روی صدا دارند. بافت نرم ویکنواخت باعث جذب بهتر صدا می گردد.

خصوصیات شاخ و برگ: از جمله پهن یا سوزنی برگ بودن، اندازه برگ، ضخامت برگ، طرز قرار گرفتن شاخ و برگ، اندازه دمبرگ و سفتی شاخه ها بر روی صدا اثرات متفاوتی دارند.

موقعیت درختان: هرچه فاصله کاشت تا منبع تولید صدا کمتر باشد اثر کاهندگی بیشتر است .

4- عایق سازی.
5- عایق سازی امواج صوتی معلق در هوا بوسیله جداکننده ها(دیواره ها) وسایر مواد.

6- عایق سازی صدای ضربه ای (کوبه ای): از طریق کف های شناور و یا استفاده از عایقهای پشم شیشه .

نتیجه گیری :

همانطور که اشاره شد ، روش های مقابله با آلودگی صوتی به طور کلی ۲ دسته اند:

Ø      دسته اول روش هایی است که به پیشگیری از تولید آلودگی منجر می شوند. مانند: تولید و استفاده از وسایل نقلیه کم صدا، محدودیت سرعت، استفاده از روکش های آسفالت مناسب، استفاده از لاستیک های کم صدا، ممنوعیت بوق زدن برای مناطق با حساسیت بالا (بیمارستان ها، مدارس و...)، اعمال محدودیت تردد در شهر به خصوص برای کامیون ها و معاینه فنی خودروها.

Ø      دسته دوم روش هایی هستند که به کاهش آلودگی صوتی منجر می شوند. مانند: استفاده از فضای سبز ، دیوارهای صوتی، استفاده از مواد و مصالح جاذب صوت در دیوارها، درها و پنجره ها، چینش مناسب و رعایت فاصله قانونی ساختمان ها از خیابان ها و بزرگراه ها.

بنابراین شهروندان تهرانی ( شهرهای بزرگ ) می توانند با اتخاذ روش هایی ساده مانند : رعایت سرعت مجاز، استفاده از لاستیک های مناسب برای خودروها و یا عدم استفاده از بوق در مکان های خاص نظیر مناطق مسکونی، بیمارستان ها و مدارس در کاهش آلودگی صوتی و سلامت روح و روان خود سهیم باشند که همه این موارد به آموزش و فرهنگ سازی نیازمند است .

در این زمینه مقاله اختصاصی توسط اینجانب در هشتمین همایش مهندسی محیط زیست در دانشگاه تهران آبان 1395، با عنوان"بررسی تراکم آلاینده های هوا و میزان آلودگی صوتی در مواجهه شغلی در یک صنعت ریسندگی و بافندگی و ارائه راهکارهای مدیریتی HSE" به انتشار رسیده است که در صورت تمایل می توانید به آدرس سایت همایش و همچنین سایت سیویلیکا مراجعه نموده و آن را بررسی نماید.

منابع :

1- مهندسی محیط زیست – دکتر مجید عباسپور – انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی – چاپ 1389

2- آلودگیهای محیط زیست – تالیف گروه مهندسین مشاور sdm  -ناشر فن آوران – چاپ 1390

3- مهندسی صدا و ارتعاش – تالیف دکتر رستم گلمحمدی – انتشارات دانشجو- سال 1386

4- اصول مدیریت محیط زیست – مهندس فرزانه صهموریان – انتشارات فدک – سال 1386

5- سایتهای اینترنتی و مقالات مرتبط با موضوع

ارزیابی فرهنگ HSE

معرفی مدل جامعی جهت ارزیابی فرهنگ HSE :

مقدمه: امروزه ایجاد محیطی بهداشتی و ایمن در کنار محیط زیست سالم و پاک به منظور برقراری سلامت وتامین امنیت افراد جامعه جزء ضروری و لاینفک زندگی بشری قرار گرفته است و بر این اساس تمامی افراد جامعه در جهت استقرار، توسعه و بهبود مستمر نظام ایمنی (Safety)، بهداشت (Health) و محیط زیست (Environment) مسؤل خواهند بود. HSE جنبه هایی از مدیریت جامع سازمانی (از جمله طرح ریزی) می باشد که خط مشی بهداشت، ایمنی و محیط زیست سازمان را توسعه و استقرار داده و حفظ می نماید (1). از گذشته های دور همواره این سوال مطرح بوده که رفتار انسانها چگونه و تحت چه عواملی شکل میگیرد؟ چگونه میتوان رفتارها را تغییر داده یا اصلاح نمود؟ آیا رفتار فرد تنها با آموزش به او تغییر می یابد؛ یا عواملی اجتماعی در این تغییر رفتار نقش مهم تری ایفا میکنند؟ به عبارت دیگر این سوال مطرح است که آیا فرد بر سازمان و جامعه اولویت دارد و یا بر عکس، جامعه و سازمان بر افراد اولویت داشته و یا اصولا شکل سومی مطرح میباشد؟ در حیطه رفتار بهداشتی، ایمنی و زیست محیطی (HSE) نیز تمامی این سوالات مطرح است. به تعبیر دیگر میتوان چنین پرسش نمود که نقش اصلی در رفتارهای بهداشتی، ایمنی و زیست محیطی کارکنان، خود آنان هستند یا سیاستها و خط مشی سازمان نقش اساسی تری را ایفا میکنند؟ به دیگر سخن، برای مهندسی فرهنگ HSE ، مدلهای فردی تغییر رفتار، مناسب ترند یا مدلهای اجتماع نگر؟ (2).

امروزه نوع و چگونگی تلاش برای کنترل حوادث ناشی از کار و کاهش ابعاد وحشتناک آن، تغییر شکل قابل ملاحظه ای یافته است. به طوری که تدابیر فردی به تلاشهای دسته جمعی، روشهای بررسی حادثه پس از وقوع آن به روشهای پیش گیرانه، بررسی پتانسیل خطر قبل از وقوع آن و تفکر اضافی بودن هزینه های کنترل حوادث به سود آور بودن آن تبدیل شده اند. افزون بر این در کنار اقدامات مذکور، اغلب قوانین سخت گیرانه تری نیز جهت دستیابی به اهداف یاد شده وضع گردیده است. ولی با این وجود بنا به دلایل مختلف، آمار حوادث شغلی همچنان فاجعه آمیز است. به طور مثال سازمان بهداشت جهانی حوادث ناشی از کار را به مثابه یک اپیدمی در حوزه بهداشت عمومی در نظر گرفته و آنرا به عنوان یک عامل ریسک فاکتور بسیار مهم اقتصادی، بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی قلمداد نموده است (3). مضافاً بیشتر کشورهای پیشرفته به این نکته پی برده اند که صرفاً داشتن سیستمهای مدیریت و فناوری خوب و مناسب برای دستیابی به توسعه پایدار در این زمینه کافی نیست. در این رابطه سئوالات زیر مطرح شده اند :

الف) چرا با وجود در اختیار داشتن تمام سیستمهای متنوع، عملکرد افراد بهبود نمی یابد؟

ب) چرا به رغم وجود تمام امکانات نوشتاری (کتابچه ها، بروشورها و دستورالعملهای مرتبط با موضوع حوادث ناشی از کار و روشهای کنترل آن) هنوز شیوه صحیح کار کردن افراد به درستی مشخص نیست؟ به این ترتیب امروزه موضوع فرهنگ به عنوان کلید اصلی کار جهت کاهش حوادث ناشی از آن مطرح شده است. با شرح مطالب فوق، این سئوال نیز مطرح است که، چگونه میتوان در رفتار افراد تغییر ایجاد کرد؟ به بیان دیگر، چگونه میتوان فرهنگ صحیح HSE را در صنعت و جامعه حاکم نمود؟ (4).

به رغم مطالب انجام شده باید به این نکته توجه شود که هرچند افراد نقش بسزایی در جامعه، سازمان و ارائه رفتار ایفا میکنند؛ اما این رفتارها در بستر جامعه یا سازمان شکل می گیرد. به عبارت دیگر، درک رفتارهای انسان بدون در نظر گرفتن محیط، جامعه و یا سازمان میسر نیست. بی تردید رفتارهای بهداشتی، ایمنی و زیست محیطی (HSE) نیز به عنوان پدیده های اجتماعی در سازمان شکل میگیرند و اگر برنامه های مداخله ای، بصورت موردی، غیر سیستماتیک و بدون توجه و شناخت فرهنگ سازمانی اجرا گردد، حاصلی جز تلف کردن وقت و بودجه و نیروی انسانی نخواهد داشت (2).

این در حالی است که موفقیت فرایند ایمنی و بهداشت نیروی انسانی، به ارتقاء ایمنی و بهداشت در بعد وسیع تری بنام جامعه و به عبارتی در نهاد پذیرای آن یعنی نیروی انسانی متبلور می شود.

فرهنگ HSE زیر مجموعه فرهنگ سازمانی بوده و عبارت است از مجموعه ارزش‌های فردی، گروهی، نگرش‌ها، قابلیت‌ها و الگوهای رفتاری که تعهد ایجاد خط‌مشی و برنامه‌های HSE یک سازمان را تعیین می‌نماید.

از اینرو، ارزیابی فرهنگ ایمنی، بهداشت و محیط زیست (HSE) و بررسی نقاط ضعف و قوت آن در یک سازمان و ارائه راهکار جهت ارتقاء سلامت و ایمنی و محیط زیست اقدام و ابزاری مهم برای محقق شدن و دستیابی به کاهش آمار حوادث کار تلقی می شود.

موضوع حوادث کار نه تنها در کشورهای در حال توسعه بلکه در کشورهای صنعتی و فراصنعتی که وابسته به انرژی است، سبب شده تا امنیت ملی همه کشورهای جهان با انرژی نیز گره بخورد. اهمیت استفاده از انرژی موجب گردید تا تولیدکنندگان و مصرف کنندگان حاملهای انرژی توجه ویژه ای به تولید، مصرف و کاربرد آن داشته باشند (5). در این راستا و به دلیل اهمیت زیر بخش انرژی در بخش صنعت از جمله صنعت نفت و صنایع وابسته به آن مانند صنایع گاز و پتروشیمی که به دلیل ماهیت فعالیتهای ذیربط دارای پیچیدگی ها و حساسیت هایی در زمینه فرایندهای تولید هستند و با حوادث پرمخاطره متعددی نیز روبرو باشند، دستیابی به توسعه پایدار جز از طریق ایجاد زمینه انجام فعالیتها در محیط امن از خطر و عاری از حادثه میسر نمی باشد (6).

مضافاً؛ پالایشگاهها که جزء صنایع نفت، گاز و پتروشیمی هستند؛ به دو دلیل تحقیق در زمینه HSE آنها دارای جایگاه ویژه ای به قرار زیر است:

درصد بسیار بالایی از صنایع موجود در دنیا متعلق به صنایع نفت ، گاز و پتروشیمی است که با احتساب صنایع پایین دستی آنها قطعاً به اهمیت موضوع افزوده می شود ، به طوری که می توان نتایج تحقیقات مربوط به بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) در این صنایع را با دقت قابل توجهی به صنایع کوچکتر نیز تعمیم داد .

صنایع نفت و گاز از جمله پالایشگاهها ارتباط تنگاتنگ با مواد، محصولات و فرایندهای تولیدی خطرناک داشته و معمولا بسترگاه بسیاری از حوادث و اتفاقات تاریخی بوده اند. به گونه ای که این صنایع مربوط و وابسته به نفت جزء 10 صنعت دارای توان بالقوه خطرناک طبقه بندی شده اند( 7).

به این ترتیب، یکی از مهمترین و اصلی ترین نیازها در صنایع وابسته به نفت از جمله پالایشگاههای گاز، شناسایی و ارزیابی فرهنگHSE و بهینه سازی آن جهت دستیابی به راهکارهای مدیریتی کارامد می باشد.

در تحقیقات و مطالعات انجام شده در زمینه ارزیابی فرهنگ HSE  مبتنی بر شناسایی بین عوامل موثر در فرهنگ در آن در داخل و خارج کشور اختلاف نظرهایی وجود دارد. به طوری که برخی تعداد عوامل را بسیار کم و برخی دیگر نیز عوامل متعددی را معرفی نموده اند. همچنین خلاء تحقیقاتی در زمینه بهینه سازی فرهنگ HSE و ارائه راهکارهای مدیریتی کارامد که می توان از طریق شناسایی و الویت بندی عوامل موثر در فرهنگ HSE به منظور بهینه سازی، به آنها دست یافت، وجود دارد.زیرا سامانه مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) در واحدهای صنعتی از کاملترین و مؤثرترین سامانه های مدیریتی است که با تکیه بر آن می توان محیطی را ایجاد نمود که تمامی عوامل آسیب رسان شناسایی، ارزیابی، حذف یا کنترل شود تا سلامت، ایمنی و محیط زیست افراد ( کارکنان و پیمانکاران سازمان، مشاوران، بازدیدکنندگان، مشتریان و همسایگان دیگر تاسیسات مجاور واحذ یا سازمان مورد نظر) حاصل شده و تضمین گردد.

با توجه به بهرمندی کشورمان از منابع عظیم نفت و گاز و وابستگی غیر قابل انکار اقتصادی کشور به در آمدهای حاصل از آن، طی سالهای اخیر، کشف و استخراج این منابع زیرزمینی سرعت روزافزونی به خود گرفته است. در این راستا شاغلین زیاد این بخشها؛ با در نظر گرفتن طیف وسیع فعالیتهایی که انجام می دهند، در معرض انواع خطرات برخاسته از محیط کار ، تکنولوژی روز و ... قرار دارند. بنابراین ضرورت دارد که مسائل مربوط به ایمنی، بهداشت حرفه ای و محیط زیست این گروه از شاغلین هر چه بیشتر مورد مطالعه قرار گیرد تا در کنار بهره وری بالا، نیروی کار از ایمنی و سلامت بالایی برخوردار شوند.

در این زمینه تحقیق جامعی توسط اینجانب در پالایشگاه گاز ایلام تحت رساله کارشناسی ارشد HSE-MS صورت پذیرفته است که در آن سعی شده است مسئله اساسی مشخص نمودن یک الگو یا دستورالعملی باشد که بتوان با شناسایی و مشخص نمودن عوامل موثر بر فرهنگ HSE و ارتباط بین آنها اقدام به ارزیابی کاربردی فرهنگ HSE نمود. هدف اصلی از این تحقیق ارائه شاخص هایی جهت تعیین سطح فرهنگ HSE در پالایشگاه گاز ایلام می باشد تا ضمن نمایان ساختن نکات ضعف و قوت، راهکارهای مدیریتی مناسب را جهت ارتقاء سطح فرهنگ HSE ارائه نماید.

روش بررسی: ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامه های فرهنگ HSE، مصاحبه با مدیریت ارشدHSE  پالایشگاه و مشاهده مستندات است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده گردید.

یافته ها: بعد از شناسایی شاخص های تعیین سطح فرهنگ HSE در قالب چک لیست و امتیازدهی شاخصهای مورد تایید توسط خبرگان HSE ، به مدل و دستورالعمل اجرایی جامعی جهت ارزیابی فرهنگHSE، رسیدیم. اولویت بندی شاخص های تعیین سطح فرهنگHSE (16 معیار) با استفاده از تکنیک F.TOPSIS و تحلیل فراوانی صورت گرفت و صحت سنجی نتایج توسط روش اسکالوگراف انجام شد. سپس با الگو و دستورالعمل اجرایی ارائه شده در پالایشگاه گاز ایلام به تعیین سطح فرهنگ HSE پرداخته شد که در محدوده مطلوب ارزیابی گردید. در این تحقیق، به ترتیب تعهد مدیریت به مسائل HSE و وجود سیستم پاداش مناسب در زمینه اجرای الزامات HSE ، اولویت اول تا اولویت 16 را در بین 16 شاخص دارا می باشند.

لازم بذکر است که در این زمینه 2 مقاله علمی پژوهشی نیز استخراج گردیده که در فصلنامه علوم وتکنولوژی تحت عناوین ذیل به چاپ خواهد رسید:

• ارائه مدل جامعی جهت تعیین سطح فرهنگ HSE در صنایع گاز کشور(8).
• ارائه شاخصهایی جهت ارزیابی فرهنگHSE  با استفاده از نردبان فرهنگ در پالایشگاه گاز ایلام(9).

نتیجه‌گیری: برنامه ریزی برای ارتقاء سطح فرهنگ HSE که زیر مجموعه فرهنگ سازمانی بوده در صنایع گاز کشور امری بسیار ضروری می باشد.

منابع:

1-             افراسیابی، مسعود و همکاران.1391.نرم افزار محاسبه بررسی و تجزیه و تحلیل حوادث شغلی.مجموعه مقالات دومین همایش ملی بهداشت، ایمنی و محیط زیست HSE.ماهشهر: دانشگاه آزاد اسلامی

2-             تقدیسی،محمد حسین و سید شمس الدین علیزاده. 1388.مهندسی فرهنگ HSE. تهران: نشر ریحان

3-             محمدفام ، ایرج ؛ صدری ،غلامحسین . ارزیابی حوادث ناشی از کار در ایران از سال 1377-1369

4-             فلاح ، سلطانعلی؛ مقاله مجله پیام ایمنی ،سال اول؛ شماره1، بهار1382،ص5.

5-             دریاباز ، سیاوش، بازی خشن با نفت ؛ مجله استنصاء شماره 9، سال 1383،ص57.

 

6-             مقدمه ای بر پیام وزیر نفت، مجله مشعل شماره 278؛ نیمه دوم مهر 1383،از انتشارات وزارت نفت،ص10

7-             Pinto P، Nunes I، Riberiro R. Occupational risk assessment in constraction industry Overview and refiection. Safety Science.2011؛ 49 ،616-24.

8-             افراشته فرد، منیژه وهمکاران، 1395، ارائه مدل جامعی جهت تعیین سطح فرهنگ HSE در صنایع گاز کشور، فصلنامه علوم و تکنولوژی، دانشکده محیط زیست و انرژی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران(نوبت  چاپ).

9-             افراشته فرد، منیژه وهمکاران، 1395، ارائه شاخصهایی جهت ارزیابی فرهنگHSE  با استفاده از نردبان فرهنگ در پالایشگاه گاز ایلام ، فصلنامه علوم و تکنولوژی، دانشکده محیط زیست و انرژی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران(نوبت چاپ).

10-         تقدیسی، محمد حسین و همکاران.1392.ارزیابی فرهنگ ایمنی در یکی از پالایشگاه های نفت براساس مدل گلر.آموزش بهداشت و ارتقای سلامت.دوره 1 شماره 3.

11-         کلانتری، شیوا.1392.ارزیابی فرهنگ ایمنی، بهداشت و محیط زیستHSE یک سازمان پالایشگاه با استفاده از نردبان فرهنگ HSE .مجله علمی – پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایلام.دوره 21، شماره 4.

12-          Dordi Høivik a, Bente E. Moen b, Kathryn Mearns c, Knut Haukelid, 2009, An explorative study of health, safety and environment culture in a Norwegian petroleum company, Safety Science 47 (2009) 992–1001

13-          Terry, L:Von, T.(2009) Safety culture in a regional airline: results from a commercial aviation safety survey. Symposium on aviation psychology. Available at: Academic. Research microsoft.com