ارزیابی فرهنگ HSE

معرفی مدل جامعی جهت ارزیابی فرهنگ HSE :

مقدمه: امروزه ایجاد محیطی بهداشتی و ایمن در کنار محیط زیست سالم و پاک به منظور برقراری سلامت وتامین امنیت افراد جامعه جزء ضروری و لاینفک زندگی بشری قرار گرفته است و بر این اساس تمامی افراد جامعه در جهت استقرار، توسعه و بهبود مستمر نظام ایمنی (Safety)، بهداشت (Health) و محیط زیست (Environment) مسؤل خواهند بود. HSE جنبه هایی از مدیریت جامع سازمانی (از جمله طرح ریزی) می باشد که خط مشی بهداشت، ایمنی و محیط زیست سازمان را توسعه و استقرار داده و حفظ می نماید (1). از گذشته های دور همواره این سوال مطرح بوده که رفتار انسانها چگونه و تحت چه عواملی شکل میگیرد؟ چگونه میتوان رفتارها را تغییر داده یا اصلاح نمود؟ آیا رفتار فرد تنها با آموزش به او تغییر می یابد؛ یا عواملی اجتماعی در این تغییر رفتار نقش مهم تری ایفا میکنند؟ به عبارت دیگر این سوال مطرح است که آیا فرد بر سازمان و جامعه اولویت دارد و یا بر عکس، جامعه و سازمان بر افراد اولویت داشته و یا اصولا شکل سومی مطرح میباشد؟ در حیطه رفتار بهداشتی، ایمنی و زیست محیطی (HSE) نیز تمامی این سوالات مطرح است. به تعبیر دیگر میتوان چنین پرسش نمود که نقش اصلی در رفتارهای بهداشتی، ایمنی و زیست محیطی کارکنان، خود آنان هستند یا سیاستها و خط مشی سازمان نقش اساسی تری را ایفا میکنند؟ به دیگر سخن، برای مهندسی فرهنگ HSE ، مدلهای فردی تغییر رفتار، مناسب ترند یا مدلهای اجتماع نگر؟ (2).

امروزه نوع و چگونگی تلاش برای کنترل حوادث ناشی از کار و کاهش ابعاد وحشتناک آن، تغییر شکل قابل ملاحظه ای یافته است. به طوری که تدابیر فردی به تلاشهای دسته جمعی، روشهای بررسی حادثه پس از وقوع آن به روشهای پیش گیرانه، بررسی پتانسیل خطر قبل از وقوع آن و تفکر اضافی بودن هزینه های کنترل حوادث به سود آور بودن آن تبدیل شده اند. افزون بر این در کنار اقدامات مذکور، اغلب قوانین سخت گیرانه تری نیز جهت دستیابی به اهداف یاد شده وضع گردیده است. ولی با این وجود بنا به دلایل مختلف، آمار حوادث شغلی همچنان فاجعه آمیز است. به طور مثال سازمان بهداشت جهانی حوادث ناشی از کار را به مثابه یک اپیدمی در حوزه بهداشت عمومی در نظر گرفته و آنرا به عنوان یک عامل ریسک فاکتور بسیار مهم اقتصادی، بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی قلمداد نموده است (3). مضافاً بیشتر کشورهای پیشرفته به این نکته پی برده اند که صرفاً داشتن سیستمهای مدیریت و فناوری خوب و مناسب برای دستیابی به توسعه پایدار در این زمینه کافی نیست. در این رابطه سئوالات زیر مطرح شده اند :

الف) چرا با وجود در اختیار داشتن تمام سیستمهای متنوع، عملکرد افراد بهبود نمی یابد؟

ب) چرا به رغم وجود تمام امکانات نوشتاری (کتابچه ها، بروشورها و دستورالعملهای مرتبط با موضوع حوادث ناشی از کار و روشهای کنترل آن) هنوز شیوه صحیح کار کردن افراد به درستی مشخص نیست؟ به این ترتیب امروزه موضوع فرهنگ به عنوان کلید اصلی کار جهت کاهش حوادث ناشی از آن مطرح شده است. با شرح مطالب فوق، این سئوال نیز مطرح است که، چگونه میتوان در رفتار افراد تغییر ایجاد کرد؟ به بیان دیگر، چگونه میتوان فرهنگ صحیح HSE را در صنعت و جامعه حاکم نمود؟ (4).

به رغم مطالب انجام شده باید به این نکته توجه شود که هرچند افراد نقش بسزایی در جامعه، سازمان و ارائه رفتار ایفا میکنند؛ اما این رفتارها در بستر جامعه یا سازمان شکل می گیرد. به عبارت دیگر، درک رفتارهای انسان بدون در نظر گرفتن محیط، جامعه و یا سازمان میسر نیست. بی تردید رفتارهای بهداشتی، ایمنی و زیست محیطی (HSE) نیز به عنوان پدیده های اجتماعی در سازمان شکل میگیرند و اگر برنامه های مداخله ای، بصورت موردی، غیر سیستماتیک و بدون توجه و شناخت فرهنگ سازمانی اجرا گردد، حاصلی جز تلف کردن وقت و بودجه و نیروی انسانی نخواهد داشت (2).

این در حالی است که موفقیت فرایند ایمنی و بهداشت نیروی انسانی، به ارتقاء ایمنی و بهداشت در بعد وسیع تری بنام جامعه و به عبارتی در نهاد پذیرای آن یعنی نیروی انسانی متبلور می شود.

فرهنگ HSE زیر مجموعه فرهنگ سازمانی بوده و عبارت است از مجموعه ارزش‌های فردی، گروهی، نگرش‌ها، قابلیت‌ها و الگوهای رفتاری که تعهد ایجاد خط‌مشی و برنامه‌های HSE یک سازمان را تعیین می‌نماید.

از اینرو، ارزیابی فرهنگ ایمنی، بهداشت و محیط زیست (HSE) و بررسی نقاط ضعف و قوت آن در یک سازمان و ارائه راهکار جهت ارتقاء سلامت و ایمنی و محیط زیست اقدام و ابزاری مهم برای محقق شدن و دستیابی به کاهش آمار حوادث کار تلقی می شود.

موضوع حوادث کار نه تنها در کشورهای در حال توسعه بلکه در کشورهای صنعتی و فراصنعتی که وابسته به انرژی است، سبب شده تا امنیت ملی همه کشورهای جهان با انرژی نیز گره بخورد. اهمیت استفاده از انرژی موجب گردید تا تولیدکنندگان و مصرف کنندگان حاملهای انرژی توجه ویژه ای به تولید، مصرف و کاربرد آن داشته باشند (5). در این راستا و به دلیل اهمیت زیر بخش انرژی در بخش صنعت از جمله صنعت نفت و صنایع وابسته به آن مانند صنایع گاز و پتروشیمی که به دلیل ماهیت فعالیتهای ذیربط دارای پیچیدگی ها و حساسیت هایی در زمینه فرایندهای تولید هستند و با حوادث پرمخاطره متعددی نیز روبرو باشند، دستیابی به توسعه پایدار جز از طریق ایجاد زمینه انجام فعالیتها در محیط امن از خطر و عاری از حادثه میسر نمی باشد (6).

مضافاً؛ پالایشگاهها که جزء صنایع نفت، گاز و پتروشیمی هستند؛ به دو دلیل تحقیق در زمینه HSE آنها دارای جایگاه ویژه ای به قرار زیر است:

درصد بسیار بالایی از صنایع موجود در دنیا متعلق به صنایع نفت ، گاز و پتروشیمی است که با احتساب صنایع پایین دستی آنها قطعاً به اهمیت موضوع افزوده می شود ، به طوری که می توان نتایج تحقیقات مربوط به بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) در این صنایع را با دقت قابل توجهی به صنایع کوچکتر نیز تعمیم داد .

صنایع نفت و گاز از جمله پالایشگاهها ارتباط تنگاتنگ با مواد، محصولات و فرایندهای تولیدی خطرناک داشته و معمولا بسترگاه بسیاری از حوادث و اتفاقات تاریخی بوده اند. به گونه ای که این صنایع مربوط و وابسته به نفت جزء 10 صنعت دارای توان بالقوه خطرناک طبقه بندی شده اند( 7).

به این ترتیب، یکی از مهمترین و اصلی ترین نیازها در صنایع وابسته به نفت از جمله پالایشگاههای گاز، شناسایی و ارزیابی فرهنگHSE و بهینه سازی آن جهت دستیابی به راهکارهای مدیریتی کارامد می باشد.

در تحقیقات و مطالعات انجام شده در زمینه ارزیابی فرهنگ HSE  مبتنی بر شناسایی بین عوامل موثر در فرهنگ در آن در داخل و خارج کشور اختلاف نظرهایی وجود دارد. به طوری که برخی تعداد عوامل را بسیار کم و برخی دیگر نیز عوامل متعددی را معرفی نموده اند. همچنین خلاء تحقیقاتی در زمینه بهینه سازی فرهنگ HSE و ارائه راهکارهای مدیریتی کارامد که می توان از طریق شناسایی و الویت بندی عوامل موثر در فرهنگ HSE به منظور بهینه سازی، به آنها دست یافت، وجود دارد.زیرا سامانه مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE) در واحدهای صنعتی از کاملترین و مؤثرترین سامانه های مدیریتی است که با تکیه بر آن می توان محیطی را ایجاد نمود که تمامی عوامل آسیب رسان شناسایی، ارزیابی، حذف یا کنترل شود تا سلامت، ایمنی و محیط زیست افراد ( کارکنان و پیمانکاران سازمان، مشاوران، بازدیدکنندگان، مشتریان و همسایگان دیگر تاسیسات مجاور واحذ یا سازمان مورد نظر) حاصل شده و تضمین گردد.

با توجه به بهرمندی کشورمان از منابع عظیم نفت و گاز و وابستگی غیر قابل انکار اقتصادی کشور به در آمدهای حاصل از آن، طی سالهای اخیر، کشف و استخراج این منابع زیرزمینی سرعت روزافزونی به خود گرفته است. در این راستا شاغلین زیاد این بخشها؛ با در نظر گرفتن طیف وسیع فعالیتهایی که انجام می دهند، در معرض انواع خطرات برخاسته از محیط کار ، تکنولوژی روز و ... قرار دارند. بنابراین ضرورت دارد که مسائل مربوط به ایمنی، بهداشت حرفه ای و محیط زیست این گروه از شاغلین هر چه بیشتر مورد مطالعه قرار گیرد تا در کنار بهره وری بالا، نیروی کار از ایمنی و سلامت بالایی برخوردار شوند.

در این زمینه تحقیق جامعی توسط اینجانب در پالایشگاه گاز ایلام تحت رساله کارشناسی ارشد HSE-MS صورت پذیرفته است که در آن سعی شده است مسئله اساسی مشخص نمودن یک الگو یا دستورالعملی باشد که بتوان با شناسایی و مشخص نمودن عوامل موثر بر فرهنگ HSE و ارتباط بین آنها اقدام به ارزیابی کاربردی فرهنگ HSE نمود. هدف اصلی از این تحقیق ارائه شاخص هایی جهت تعیین سطح فرهنگ HSE در پالایشگاه گاز ایلام می باشد تا ضمن نمایان ساختن نکات ضعف و قوت، راهکارهای مدیریتی مناسب را جهت ارتقاء سطح فرهنگ HSE ارائه نماید.

روش بررسی: ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامه های فرهنگ HSE، مصاحبه با مدیریت ارشدHSE  پالایشگاه و مشاهده مستندات است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده گردید.

یافته ها: بعد از شناسایی شاخص های تعیین سطح فرهنگ HSE در قالب چک لیست و امتیازدهی شاخصهای مورد تایید توسط خبرگان HSE ، به مدل و دستورالعمل اجرایی جامعی جهت ارزیابی فرهنگHSE، رسیدیم. اولویت بندی شاخص های تعیین سطح فرهنگHSE (16 معیار) با استفاده از تکنیک F.TOPSIS و تحلیل فراوانی صورت گرفت و صحت سنجی نتایج توسط روش اسکالوگراف انجام شد. سپس با الگو و دستورالعمل اجرایی ارائه شده در پالایشگاه گاز ایلام به تعیین سطح فرهنگ HSE پرداخته شد که در محدوده مطلوب ارزیابی گردید. در این تحقیق، به ترتیب تعهد مدیریت به مسائل HSE و وجود سیستم پاداش مناسب در زمینه اجرای الزامات HSE ، اولویت اول تا اولویت 16 را در بین 16 شاخص دارا می باشند.

لازم بذکر است که در این زمینه 2 مقاله علمی پژوهشی نیز استخراج گردیده که در فصلنامه علوم وتکنولوژی تحت عناوین ذیل به چاپ خواهد رسید:

• ارائه مدل جامعی جهت تعیین سطح فرهنگ HSE در صنایع گاز کشور(8).
• ارائه شاخصهایی جهت ارزیابی فرهنگHSE  با استفاده از نردبان فرهنگ در پالایشگاه گاز ایلام(9).

نتیجه‌گیری: برنامه ریزی برای ارتقاء سطح فرهنگ HSE که زیر مجموعه فرهنگ سازمانی بوده در صنایع گاز کشور امری بسیار ضروری می باشد.

منابع:

1-             افراسیابی، مسعود و همکاران.1391.نرم افزار محاسبه بررسی و تجزیه و تحلیل حوادث شغلی.مجموعه مقالات دومین همایش ملی بهداشت، ایمنی و محیط زیست HSE.ماهشهر: دانشگاه آزاد اسلامی

2-             تقدیسی،محمد حسین و سید شمس الدین علیزاده. 1388.مهندسی فرهنگ HSE. تهران: نشر ریحان

3-             محمدفام ، ایرج ؛ صدری ،غلامحسین . ارزیابی حوادث ناشی از کار در ایران از سال 1377-1369

4-             فلاح ، سلطانعلی؛ مقاله مجله پیام ایمنی ،سال اول؛ شماره1، بهار1382،ص5.

5-             دریاباز ، سیاوش، بازی خشن با نفت ؛ مجله استنصاء شماره 9، سال 1383،ص57.

 

6-             مقدمه ای بر پیام وزیر نفت، مجله مشعل شماره 278؛ نیمه دوم مهر 1383،از انتشارات وزارت نفت،ص10

7-             Pinto P، Nunes I، Riberiro R. Occupational risk assessment in constraction industry Overview and refiection. Safety Science.2011؛ 49 ،616-24.

8-             افراشته فرد، منیژه وهمکاران، 1395، ارائه مدل جامعی جهت تعیین سطح فرهنگ HSE در صنایع گاز کشور، فصلنامه علوم و تکنولوژی، دانشکده محیط زیست و انرژی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران(نوبت  چاپ).

9-             افراشته فرد، منیژه وهمکاران، 1395، ارائه شاخصهایی جهت ارزیابی فرهنگHSE  با استفاده از نردبان فرهنگ در پالایشگاه گاز ایلام ، فصلنامه علوم و تکنولوژی، دانشکده محیط زیست و انرژی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران(نوبت چاپ).

10-         تقدیسی، محمد حسین و همکاران.1392.ارزیابی فرهنگ ایمنی در یکی از پالایشگاه های نفت براساس مدل گلر.آموزش بهداشت و ارتقای سلامت.دوره 1 شماره 3.

11-         کلانتری، شیوا.1392.ارزیابی فرهنگ ایمنی، بهداشت و محیط زیستHSE یک سازمان پالایشگاه با استفاده از نردبان فرهنگ HSE .مجله علمی – پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایلام.دوره 21، شماره 4.

12-          Dordi Høivik a, Bente E. Moen b, Kathryn Mearns c, Knut Haukelid, 2009, An explorative study of health, safety and environment culture in a Norwegian petroleum company, Safety Science 47 (2009) 992–1001

13-          Terry, L:Von, T.(2009) Safety culture in a regional airline: results from a commercial aviation safety survey. Symposium on aviation psychology. Available at: Academic. Research microsoft.com