اهمیت داشتن هوای پاک

تاریخچه نامگذاری روز هوای پاک:

اولین بار در سال ۱۳۷۶، جبهه سبز ایران روز ۲۶ بهمن را به عنوان روز بدون خودرو نامگذاری کرد. تا چند روز قبل از آن غباری تیره‌رنگ حتی نزدیک‌تر از مه به زمین، سراسر فضای شهر را پوشانده بود. سنگینی و غلظت هوا تنفس را حتی برای سالم‌ترین ریه‌ها دشوار می کرد. بسیج همگانی برای برگزاری روز «بدون خودرو» شکل گرفت. اما این کافی نبود تا اینکه محیط زیست استان تهران ۲۹ دی ماه را به عنوان روز هوای پاک نامگذاری کرد. بحران آلودگی هوا که سایر کلان شهرهای کشور را در نوردیده بود، ضرورت یک عزم ملی برای سالم نگه داشتن هوا را گوشزد می‌کرد.

بحران آلودگی هوا یکی از مهمترین تبعات انقلاب صنعتی به شمار می‌رود و کاهش این آلودگی یکی از دغدغه‌های اصلی مسئولان و مردم کشورهای صنعتی محسوب می‌شود لذا استفاده از برنامه‌های نمادین برای جلب افکار عمومی و مسئولان طی دو دهه گذشته به صورت برگزاری مراسم‌هایی تحت عنوان «روز بدون دود» و «روز بدون خودرو» یا «روز هوای پاک» در بسیاری از کشورهای جهان اجرا می‌شود. ایران هم از ۲۹ دی ماه ۱۳۷۷ به صورت جدی ابتدا از پایتخت، برنامه روز هوای پاک را با هماهنگی اداره کل محیط زیست استان تهران و شرکت کنترل کیفیت هوا با تشکیل ستاد هوای پاک آغاز کرد. بحران آلودگی هوا یکی از مهمترین تبعات انقلاب صنعتی به شمار می‌رود و کاهش این آلودگی یکی از دغدغه های اصلی مسئولان و مردم کشورهای صنعتی محسوب می‌شود.

اهداف اولیه این ستاد، آموزش و تنویر افکار عمومی در زمینه آلودگی هوا، گسترش مشارکت‌های مردمی، فعال کردن محور هفتم برنامه جامع کاهش آلودگی هوا در طول سال و برگزاری مراسم روز هوای پاک بود. این مراسم در سال‌های ۷۸-۷۷ فقط در تهران برگزار می‌شد اما به مرور تمام استان‌های کشور حتی مناطق آزاد تجاری و صنعتی نیز به این فعالیت پیوستند و با توجه به تفاهم‌نامه وزرای محیط زیست کشورهای عضو اکو در سال ۱۳۸۳ این برنامه در تمام کشورهای فوق به اجرا درآمد.

 

تعریف آلودگی هوا:

وجود یک یا چند آلاینده در غلظت و مدتی که برای زندگی انسان، حیوان یا گیاه مضر باشد، به اشیا و متعلقات انسان آسیب برساند، یا اینکه در راحتی و آسایش انسان اختلال ایجاد کند. آلودگی هوا، ۱۱ برابر آلودگی آب و ۱۱ برابر آلودگی غذا برای انسان خطرناک‌تر است.

 

آلاینده‌های هوا:

1-  آلاینده‌های اولیه:

آلاینده‌هایی که به طور مستقیم از منبع آلوده‌کننده وارد هوا می‌شوند شامل: منوکسیدکربن، اکسیدهای ازت، اکسیدهای نیتروژن، هیدروکربن‌ها و ذرات معلق.

2-  آلاینده‌های ثانویه:

آلاینده‌هایی که به طور غیرمستقیم از ترکیب آلاینده‌های اولیه با اجزای طبیعی اتمسفر یا آلاینده‌های دیگر، در اثر واکنش‌های فتوشیمیایی یا هیدرولیز (ترکیب با آب) حاصل می‌شوند. شامل: ازن، پیروکسی اسیتیل نیترات، پیروکسی بنزنوییل نیترات و غیره.

 

اهمیت آلودگی هوا: روزانه به طور متوسط حدود ۱ کیلوگرم غذا می خوریم، ۱/۵ کیلوگرم آب می نوشیم و ۱۱ کیلوگرم هوا تنفس می‌کنیم. بنابراین آلودگی هوا، ۱۱ برابر آلودگی آب و ۱۱ برابر آلودگی غذا برای انسان خطرناک‌تر است در حالی که به بهداشت آب و غذا بیشتر از بهداشت هوا توجه می‌شود.

 

منابع آلودگی هوا و سهم آن‌ها در تولید آلاینده‌ها:

۱. وسایل نقلیه: %۵۷-%۸۰

۲. صنایع و نیروگاه‌ها: %۱۸-%۱۷

۳. فعالیت‌های گرمایش خانگی: %۷-%۱۸

 

اثرات جوی آلودگی هوا:

1-  اثر گلخانه‌ای:

زمانی که در ناحیه‌ای از جو بر اثر آلودگی هوا، برخی گازهای پایدار که مهمترین آنها دی اکسیدکربن است، تراکم پیدا کند، اشعه خورشید بیشتری بدون مزاحمت به سطح زمین می‌رسد، ولی به دلیل ظرفیت زیاد این گازها (معروف به گازهای گلخانه‌ای) در جذب حرارت، اشعه مادون قرمز منعکس شده از سطح زمین را جذب کرده و مانع از عبور آن از سطح زمین می‌شوند. همین امر سبب افزایش حرارت کره زمین شده و گرم شدن کره زمین منجر به تغییرات آب و هوایی، بالا آمدن سطح دریاها، ذوب شدن یخ در دو قطب و اثرات کشاورزی (آب گرفتگی مزارع در اثر افزایش بارندگی، فرسایش خاک و کاهش محصولات) خواهد شد.

2-  تخریب لایه ازن:

وجود ازن (O۳) در لایه‌ای از جو زمین (استراتوسفر) از این جهت برای انسان لازم و ضروری است که تا %۹۹ اشعه ماورا بنفش خورشید را در حالت طبیعی جذب می‌کند و مانع رسیدن آن به سطح زمین می‌شود. آلاینده‌هایی مانند اکسیدهای ازت (NOX)، کلروفلئوروکربن ها (مثل ترکیبات.C.F.C) موجود در اسپری‌ها) در ازن موجود در لایه‌ی استراتوسفر اثر گذاشته و باعث تخریب آن می‌شوند. تخریب این چتر حفاظتی و رسیدن اشعه ماوراءبنفش خورشید به سطح زمین، خطراتی نظیر التهاب پوست، التهاب قرنیه، آب مروارید، چین‌دار شدن شبکیه، سرطان پوست و غیره را برای انسان دربرخواهد داشت.

3-  باران‌های اسیدی:

از شسته شدن اکسیدهای گوگرد(SOX) و اکسیدهای ازت(NOX) موجود در هوا توسط نزولات جوی و ریزش آن بر سطح زمین به صورت اسید سولفوریک (H2SO4) و اسید نیتریک (HNO3)، باران‌های اسیدی حاصل می‌شود. باران‌های اسیدی باعث تغییر کیفیت شیمیایی و اسیدی شدن خاک و آب‌های سطحی و زیرزمینی می‌شود. پخش و پراکنده شدن آلاینده‌ها در هوا سبب ایجاد باران‌های اسیدی در صدها کیلومتر دورتر از منابع تولیدشان می‌شود. مقدار این باران‌ها در طول ۱۶ سال گذشته به دنبال انقلاب صنعتی، ۱۶ برابر شده است. اگرPH آب به کمتر از ۵/۴ برسد، هیچ یک از آبزیان قادر به تولید مثل نخواهند بود.

4-  وارونگی هوا:

در شرایط عادی، به ازای هر کیلومتر افزایش ارتفاع از سطح زمین، ۱۶ درجه از دمای هوا کاسته می‌شود. در چنین شرایطی بر اثر پراکندگی اتمسفری، آلاینده‌ها در هوا سیر صعودی خود را ادامه می‌دهند و در نتیجه غلظت آنها در هوا کم شده و آلودگی هوا کمتر می‌شود. ولی در شرایط وارونگی با افزایش ارتفاع، درجه حرارت افزایش پیدا می‌کند. لذا بر اثر پایداری اتمسفر و عدم اختلاط هوا، آلاینده‌ها از سیر صعودی بازمانده و در سطح زمین باقی می‌مانند که این امر سبب تشدید آلودگی هوا می‌شود.

5-  آلودگی هوا و مسمومیت گیاهان:

گیاهان، قربانیان ناخواسته آلودگی هوا هستند و بر اثر آلودگی هوا مسموم می شوند. بر این اساس، با این که گیاهان از عوامل مهم کاهش آلودگی هوا بـه شمـار می آینـد، ولـی افزایـش مقـدار و غلظت آلوده کننده ها در 10 سال گذشته موجب شده تا گیاهان نیز آسیب ببینند. تحقیقات نشان می دهد یکی از این عوامل تاثیرگذار، دی اکسید گوگرد است، این گاز در فضا اکسید می شود و در بخار آب حل می گردد و به این ترتیب، اسیدسولفوریک تولید می کند. این اسید باعث افزایش اسیدیته باران می شود و مسمومیت موضعی در گیاهان به وجود می آورد. همچنین این گاز از طریق روزنه ها وارد گیاهان می شود و با آب موجود در گیاه، تولید اسید می کند که این اسید باعث مسمومیت گیاه، تخریب روزنه ها و مانع فتوسنتز می شود.

 

6-  آلودگی هوا و آثار آن بر بارداری:

تحقیقات نشان داده است طیف وسیعی از اختلالات و عوارض آلودگی هوا بر دستگاه تولید مثل، باردای، جنین و نوزاد اثر می گذارد. همچنیـن تحقیقاتـی در مـردان درخصـوص تغییـرات کیفـی و کمـی اسپـرم صتورت گرفته که نشان دهنده نقش منفی آلاینده هایی مثل سرب، دی اکسید گوگرد و ذرات معلق است. بررسی ها نشان می دهد؛ اثرات آلاینده ها بر جنین شامل عوارضی مانند وزن پایین زمان تولد، تاخیر رشد داخل رحمی و مرگ داخل رحمی است که آلاینده های منواکسید کربن، دی اکسید گوگرد و ذرات معلق، بیشترین تاثیر را در این میان دارند. میزان مواجهه مادر با گروهی از ذرات معلق یا هیدروکربـن در هشتمیـن مـاه بارداری بـر رشد جنین اثر مستقیم دارد. این اتفاق بیشتر در نواحی صنعتی و شهرهای بزرگ بویژه در زمستان رخ می دهد. از سوی دیگر، تحقیقات نشان می دهد زنان بیشترین گروه آسیب پذیر و در معرض خطر آلودگی هوا در منزل هستند.

 

ابتلا به بیماریها بر اثر تنفس هوای آلوده:

بر اساس تحقیقات، وسایل نقلیه موتوری در شهرهایی مانند تهران بیش از 95 درصد از منواکسید کربن موجود در هوا را تولید می کنند که تنفس آن، به سکته های قلبی و مغزی منجر می شود. غلظت منواکسید کربن در ساعات اولیه صبح و ساعات پایانی روز به بیشترین مقدار خود می رسد؛ در صورتی که در روزهای آخر هفته و تعطیل، غلظت این آلاینده ها در ساعات پایانی روز کاهش قابل توجهی می یابد. حتی مقدار بسیار کم کربوکسی هموگلوبین باعث آثار فیزیولوژیک مهمی در بدن می شود و با افزایش آن، درصد این اثرات افزایش می یابد. افراد مبتلا به بیماری های قلبی نسبت به افزایش کربوکسی هموگلوبین، بسیار حساس هستند زیرا با افزایش غلظت این ترکیب در خون، قلب باید برای جبران کمبود اکسیژن، سریع تر کار کند. مطالعات نشان می دهد حتی در مقادیر کمتر از 2 درصد نیز احتمال حمله قلبی در افراد وجود دارد. کاهش غلظت اکسیژن در خون، بر فعالیت مغز نیز تاثیر به سزایی دارد.

سایر بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا:

Ø      آمفیزم (Emphysema): تخریب کیسه‌های هوایی

Ø      برونشیت مزمن (Chronic Bronchitis): تخریب مژک‌های مجاری تنفسی

Ø      حساسیت(Allergy): آبریزش بینی، تنگی نفس، خارش پوست، اشک چشم و عطسه‌های پی در پی

Ø      آسم (Asthma): مقاومت مجاری تنفسی در برابر عبور هوا

Ø      ذات الریه (Pneumonia): عفونت دستگاه تنفسی تحتانی

 

حمل و نقل و آلودگی هوا:

در حال حاضر، بسیاری از شهرها حتی در کشورهای توسعه یافته دارای سطوح خطرناکی از آلودگی هوا هستند. این معضل بزرگ از طریق جریان باد یا حرکت وسایل نقلیه موتوری در شهرها منتشر می شوند. ورود خودروهای بیشتر در جاده ها و خیابان های یکسان به معنی ترافیک سنگین تر و هوای کثیف تر است. آلودگی های میکروبی حاصل از حمل و نقل در شهر نیز قابل توجه است.

 

تحقیقات نشان می دهند زندگی در مجاورت بزرگراه های پر ترافیک با نرخ سرطان در کودکان ارتباط مستقیم دارد، به طوری که کودکان ساکن در منازل مجاور خیابان هایی که بالغ بر 20 هزار خودرو در آن به طور روزانه تردد می کنند، حدود 6 برابر بیشتر از دیگر کودکان در معرض آسیب هستند. دلیل اصلی سرطان خون در کودکان و بزرگسالان، تاثیر هیدروکربن های حلقوی از جمله بنزن است که منبع عمده انتشار آنها خودروها هستند.

در روزهای آلوده چه بخوریم؟

در مورد نوع غذا در هنگام آلودگی هوا، بهترین توصیه افزایش مصرف مایعات مختلف در طول روز است. این مایعات می‌توانند آب، انواع نوشیدنی‌ها، میوه، انواع سبزی، سوپ و آش باشد. در هنگام آلودگی هوا، مصرف شیر بیش از همیشه توصیه می‌شود. همچنین برای از بین بردن اثرات مخرب فلزات سنگین مثل سرب که در هوای آلوده وجود دارد، باید دریافت منابع آهن مثل گوشت را افزایش داد.

در نهایت باید گفت که راه‌های بسیاری برای کاهش آلودگی هوا وجود دارد؛ اما پیش از اقدامات پیشگیرانه، شناسایی علل مشکلات ضروری است. به یاد داشته باشید که اگر دولت و مردم در کنار هم اقدامات پیشگیرانه را به کار نبندند، مطمئنا بسیاری از مردم به خصوص افراد مسن و کودکان (که آسیب پذیرتر هستند) از این موضوع رنج خواهند برد‌، البته همه‌ی ما در معرض آسیب هستیم.

موضوع دیگری که باید مد نظر قرار گرفته شود، صرفه‌جویی در انرژی است؛ با صرفه‌جویی در انرژی، آلودگی هوا کاهش می‌یابد. استفاده از بنزین کمتر، برق و گاز طبیعی و انرژی‌های سبز، آلودگی هوا را کاهش می‌دهد.

 

 

در مواقع آلودگی هوا چه باید کرد ؟

۱. استفاده از حمل و نقل عمومی

همانطور که گفتیم، بخش حمل و نقل به تنهایی بزرگترین منبع آلودگی هوا محسوب می‌شود که در نهایت به مشکلات مختلف سلامتی منجر می‌شود. بنابراین، به جای استفاده از خودرو شخصی، سعی کنید برای حمل و نقل از وسایل نقلیه عمومی و یا در صورت امکان از دوچرخه استفاده کنید؛ اگر محل کارتان دور نیست، بهتر است تا محل کار خود پیاده بروید. اگر هر کس سعی کند که این اقدامات را انجام دهد، میزان کاهش آلودگی هوا در سطح شهرها و شهرستان‌ها شما را شگفت‌زده خواهد کرد. دولت به تنهایی نمی‌تواند این اقدامات را انجام دهد بلکه این امر مستلزم کمک و همکاری‎های مردمی نیز هست.

۲. کاشت درخت

کاشت درخت می‌تواند با از بین بردن مواد مضر در هوا کیفیت آن را بهبود بخشد. اگر باغ یا باغچه هم نداشته باشید، می‌توانید در سطح شهر، باغچه‌های خیابان و یا کوچه، درخت بکارید.

۳. نقش دولت در بهبودی آلودگی هوا

از آنجایی که سالیانه افراد زیادی بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند، بسیار ضروری است که دولت بر اهمیت هوای پاک در محیط زیست تاکید داشته باشد. قرار دادن جریمه‌های سنگین برای افراد مسئول آلودگی هوا،‌ مهم است. این اقدامات شامل نیروگاه، کارخانه، رانندگان و شرکت‌های کسب و کار دیگری می‌شود که این نوع قوانین را نقض می‌کنند. علاوه بر این، دولت باید مردم را به استفاده از سوخت پاک تشویق کند.

۴. ترک سیگار

سیگار کشیدن نه تنها برای سلامتی شما خطرناک است، بلکه می‌تواند به آلودگی هوا کمک کند. به گفته پزشکان، آلودگی ایجاد شده توسط سیگار ۱۰ برابر بیشتر از اگزوز خودروی دیزلی، منتشر می‌شود. 

۵. همکاری مردم

دولت به تنهایی نمی‌تواند این اقدامات را انجام دهد بلکه این امر مستلزم کمک و همکاری‎های مردمی نیز هست. به منظور انجام این اقدامات، باید برای همه انضباط مناسب وجود داشته باشد.

سایر پیشنهادات در این زمینه:

Ø      استفاده از سوختهای پاک مثل گاز و...

Ø      الزام سازندگان خودروها به رعایت آخرین استانداردهای زیست محیطی

Ø      کنترل و اجباری نمودن معاینه فنی برای تمام خودروها

Ø      جایگزینی خودروهای نو و دارای استانداردهای بالاتر به جای خودروهای فرسوده

Ø      توسعه معابر،خیابانها و ارتقای سیستم مدیریت ترافیک شهر

Ø      تشویق دارندگان وسائل نقلیه به نصب دستگاههای کاهش دهنده آلودگی ناشی از اگزوز خودروها

برای کاهش بیماریها و عوارض ناشی از آلودگی هوا همه باهم در حفظ هوای پاک مشارکت نماییم .

 

 

منابع:

1.  اشرفی, خسرو و محمدعلی رجبی، ۱۳۹۵، مدلی ساده برای تخمین میزان کاهش انتشار لازم آلاینده های هوا جهت دستیابی به هوای پاک، پنجمین همایش ملی مدیریت آلودگی هوا و صدا، تهران، انجمن علمی هوای پاک ایران، https://www.civilica.com/Paper-CANPM05-CANPM05_067.html

2.      نوربخش, سیدمحمدجواد؛ محمودعلی رکنی؛ هرمز محمودی راد و نعمت اله قنبری، ۱۳۹۱، ارزیابی اثرات بهداشتی ذرات محیطی میدان امام شهرستان ساری با استفاده از دو شاخص استاندارد هوای پاک وaqi، ششمین همایش ملی مهندسی محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده محیط زیست، https://www.civilica.com/Paper-CEE06-CEE06_445.html

3.      جعفری برزیان, حیدر و ابراهیم جلالی، ۱۳۹۱، بررسی و ارزیابی زیست محیطی پارامترهای هوای پاک درسایت چهارمنطقه ویژه پتروشیمی ماهشهر، دومین همایش ملی بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE)، ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماهشهر، https://www.civilica.com/Paper-MBHSE02-MBHSE02_017.html

4.  شکاری, لیلا؛ اسماعیل ساعی ور ایرانی زاد و مهدی غلامپور، ۱۳۸۵، هوایی پاک با پیل های سوختی اکسید جامد، اولین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده محیط زیست، https://www.civilica.com/Paper-CEE01-CEE01_063.html

5.  دادخواه فریدنی, آرش، ۱۳۸۵، اسطوره هوای پاک (تولید دی اکسید کربن در چرخه سوخت هسته ای)، همایش بین المللی جایگاه چرخه سوخت هسته ای در توسعه فن آوری و تحقیقات، اصفهان، شرکت تاسیسات فرآوری اورانیوم ایران، https://www.civilica.com/Paper-NFC01-NFC01_044.html

6.  آرش دادخواه فریدنی،سال انتشار ۱۳۸۵ ،سطوره هوای پاک (تولید دی اکسید کربن در چرخه سوخت هسته ای، همایش بین المللی جایگاه چرخه سوخت هسته ای در توسعه فن آوری و تحقیقات

7.  ساناز مومنی، سال انتشار ۱۳۹۴، از ردپای کربن تا تنفس هوای پاک( ارزیابی تاثیرات بهره وری انرژی بر سلامت کره زمین،کنفرانس بین المللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط زیست؛ افق های آینده، نگاه به گذشته