مروری بر علم ارگونومی و فواید آن

مقدمه :

آسیبهای اسکلتی –عضلانی مرتبط با کار WMSDs از بزرگترین مشکلات بهداشت شغلی در کشورهای صنعتی و در حال توسعه می باشد .یکی از مهمترین عوامل موثر در بروز این آسیبها وضعیت نامطلوب بدن (پوسچر نامطلوب) هنگام کار است . این اختلالات ممکن است در اثر مواجهه درازمدت با عوامل ایجادکننده آنها به تدریج و در یک فرآیند طولانی رخ دهند و یا به طور ناگهانی ، در اثر وارد شدن ضربه ای بزرگ بر بخشی از دستگاه اسکلتی عضلانی ایجاد شوند(1). براساس آمارهای منتشره از سوی مرکز آمار ایران و وزارت بهداشت و درمان هزینه های ناشی از آن معادل یک سیزدهم بودجه عمومی دولت در سال ١٣٧٩ بوده است. براساس آمار منتشره از سوی سازمان ایمنی و سلامت ایالات متحدهOSHA بیش از یکصد میلیادر دلار هزینه کلی سالانه این عوارض در ایالات متحده در سال ١٩٩٧ بوده است .بالا بودن آمار این گونه عوارض در سطح بین الملل ، سازمان جهانی بهداشت WHOرا برآن داشت تا دهه اول هزاره سوم را به نام دهه مبارزه با عوارض اسکلتی – عضلانی به عنوان" اپیدمی خاموش" نام گذاری نماید(2). 

  بنابر گزارش بدست آمده در کشور آمریکا 4/1 از حوادث ناشی از کار و در بعضی از گزارشات 2/1 آن منجر به بازنشستگی پیش از موعد شده و تقریبا 3/2 از این موارد به علت حمل بار غلط و 20 درصد آن به علت هل دادن و کشیدن غیر صحیح رخ داده است .تحلیل گزارشاتی که توسط تیم بازرسی تشکیل شده بود نشان میدهد در سالهای 1980-1945 بلند کردن و حمل بار 31-25 درصد از ضایعات گزارش شده در حوادث شغلی را تشکیل میدهد. در گزارش دیگری از کشور انگلیس نشان میدهد که 61% از حوادث منجر به بازنشستگی پیش از موعد (5/12) درصد از کل حوادث ، مربوط به کمر بوده که 74 درصد آن در اثر فعالیتهای مربوط به بلند کردن و حمل بار بوده است .در آلمان 20 درصد غیبتهای کاری مربوط به ناراحتی های دیسک و 50 درصد از بازنشستگی های پیش از موعد نیز به اینمورد بر میگردد . براساس مطالعات دیگری 25-19 درصد تمام ادعانامه های بیمه کارگری مربوط به کمردرد می باشد . در آماری که توسط موسسه NIOSH ارائه شده است اعمال نیروی بیش از حد یکی از دلایل درد ناحیه پشت است و در حدود 60 درصد از مردم گریبانگیر آن هستند . این امر حدود 4/1 کل صدمات کار را در امریکا تشکیل می دهند (3).

در کشورهای در حال توسعه صنعتی نیز تحقیقاتی هرچند اندک در زمینه WMSDs انجام شده است که از آن جمله می توان به تحقیقات چاوالیتساکولچایی و شاهنواز (1991و1993) و شیرهات و همکاران (1995) اشاره کرد . شاهنواز (1987) بر این عقیده است که در کشورهای در حال توسعه صنعتی مسئله آسیبهای اسکلتی عضلانی بسیار جدی تر است . شرایط کار ناایمن و خطرناک در بسیاری از کارگاهها و کارخانه ها به چشم میخورد و از آنجا که تحقیقات بسیار اندکی در این زمینه صورت گرفته است و آمار دقیقی در این خصوص وجود ندارد ، نمی توان درک صحیحی از وسعت مسئله داشت (4).

براساس مطالعاتی دیگری برروی کار مربی های توانبخشی در کودکان در کشور تایوان انجام گرفته بود 1/94% از درد اسکلتی عضلانی بخصوص در ناحیه شانه ، پشت و گردن شکایت داشتند (5). در مطالعات دیگری که در کشور تایوان در بین کارگران صنعت پلاستیک انجام شده بود نتایج حاکی از این بود که بیشتر از نصف افراد ( 9/52%) از درد قسمت پشت شاکی بوده و میزان شیوع درد در ساق پاها 8/14% ، بالای بازوها 9/8% ، گردن 0/3% ، کمر 3/2% و پایین بازوها 1/2% می باشد که در این مطالعه به ضرورت توسعه و پیاده سازی برنامه های ارگونومیکی و بهداشت شغلی در جهت بهبود نیازها و جلوگیری از درد ناحیه پشت اشاره شده است (6). در بررسی دیگری در امریکا مقدار نیروی قابل قبول را برای هل دادن و کشیدن بارها 75% برای کارگران مرد و زن تعیین نموده اند (7). همچنین در تحقیق دیگری در امریکا ارزیابی مواجهه ارگونومیک فاکتورهای ریسک بخصوص در پشت ، گردن و کمر افراد کارگر ساختمانی اشاره مینماید و ریسک فاکتورهایی که بیشترین شیوع را دارند در پوسچر غلط بدن در تنه ، ساق پاها و بازومیداند (8). آنالیز پوسچرها می تواند تکنیک قوی و موثری برای ارزیابی فعالیتهای کاری از دید ارگونومیکی باشد اختلالات اسکلتی - عضلانی یکی از بزرگترین مشکلات بهداشت شغلی درکشورهای صنعتی است. براساس آمارهای موجود، سهم بیماریهای اسکلتی - عضلانی از کل بیماریهای شغلی در کشور فنلاند 31% (1994) و در کشور آمریکا 55% (1996) گزارش شده است. تقریبا 10 درصد از حوادث شغلی از حرکتهای ناگهانی ، بلند کردن بار، حالت نامناسب بدن و استفاده بیش از حد ماهیچه ها ناشی می شوند پوسچر کار نامناسب یکی از ریسک فاکتورهای اصلی اختلالات اسکلتی - عضلانی است. تا زمانی که اقدامهای اصلاحی جهت بهبود پوسچر انجام نگیرد اثر سو آن بربدن ادامه داشته و فشارها وضعیتی بر فرد وارد شده و احتمال بروز اختلالات اسکلتی - عضلانی بالا خواهد بود (9).

خطر مواجهه شغلی با عوامل آسیب رسان به سیستم اسکلتی – عضلانی با روشهای متعددی ارزیابی می شود و همواره تلاش محققان تدوین سیستم ارزیابی ایده آل است که علاوه بر وسعت نظر بر عوامل زیان آور و وجود اعتبار و اعتماد لازم، ازسهولت و سرعت کاربرد در صنعت نیز برخوردار باشد . عملیات کاری بیشتر توسط نیروی انسانی و بطور دستی انجام می گیرد. از طرفی بعلت وزین و حجیم بودن قطعات کار ، کارگر بطور مدام در کشو قوسهای کاری قرارمیگیرد. بعلاوه تحقیقات نشان میدهد که کارگران که بار سنگین و نیمه سنگین را جابجا میکنند دارای نوسانات بالا از اختلالات اسکلتی – عضلانی بویژه در ناحیه پشت، گردن و بازوها – شانه ها میباشند . بی شک عملکرد این گروه از جامعه کاری بی تاثیر از اختلالات و نوسانات ذکرشده فوق نیست و طبیعی است که نقطه اثر این ریسک فاکتورها در کوتاه مدت نمود پیدا می کند . ازریسک فاکتورهای ارگونومیکی می توان به نیرو ، حرکات متناوب بازوها ، دستها ، بدن و حمل بار و…اشاره کرد . سیستم ارزیابیQECاز سال ١٩٩٨ و توسط اساتید دانشگاه surrey انگلستان معرفی شده است و طراحی آن به نحوی است که طی ٣٠ دقیقه قابل فراگیری می باشد وتکمیل اطلاعات هر ایستگاه کار به طور متوسط ١٠ دقیقه به طول می انجامد(1). 

 

با توجه به مقدمه ذکر شده در این زمینه دو مقاله تخصصی توسط اینجانب در زمینه ارزیابی ارگونومی به روشQECانجام شده که در دهمین همایش تازه های علوم بهداشتی در تاریخ 20 اردیبهشت ماه 1396 در دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به انتشار رسیده است که در صورت تمایل می توانید به آدرس سایت همایش مراجعه نموده و آنها را بررسی نماید:

1-     مقاله با عنوان: کاربرد ارگونومی در ارزیابی میزان مواجهه با خطرات با رویکرد کنترلی: در طی این بررسی موضوعات زیر پیگیری شدند:

·           تعیین میزان مواجهه افراد با ریسک فاکتورهای مربوط به کار غیر ارگونومیک.

·          طرح و برنامه ریزی طرح کنترلی مناسب.

·            اجرای طرح پیشنهادی.

·           راه اندازی و بهره برداری از طرح کنترلی پیشنهادی.

·         تعیین مجدد میزان مواجهه افراد با ریسک فاکتورهای مربوط به کار غیر ارگونومیک بعد از اجرای طرح.

·            تعیین اثر بخش بودن طرح کنترلی.

2-    مقاله با عنوان: ارزیابی ارگونومی در صنعت ریسندگی و بافندگی و ارائه راهکارهای کنترلی: در دو بخش انجام شده است. در بخش نخست اندامها در ٤ قسمت بررسی شدند:

·          در قسمت ستون فقرات کمری , محدوده خمیدگی کمر و تواتر حمل بار مورد نظراست.

·           در قسمت شانه و بازو, وضعیت قرارگیری شانه و بازو در بالا یا پایین محدوده سینه وتواتر انجام حرکات بازو مد نظر است.

·           در قسمت مچ و دست وجود خمیدگی یا انحراف به طرفین در مچ دست مورد بررسی است.

·            در قسمت گردن مقدار خمیدگی گردن و زمان آن مطرح است.

در بخش دوم ٧ پرسش از شاغل صورت گرفت، که شامل: بار مورد حمل، مقدار زمان انجام فعالیت، مقدار فشار وارد بر بدن در حین کار، وجود ارتعاش، نیاز به دید دقیق در کار، رضایت از کار و وجود استرس روانی بودند. با کمکQEC توسط مشاهده گر اطلاعات مورد نیاز ( فردی – محیطی – شغلی) پس از آموزش و توجیح علمی – عملی گردآوری شد. امتیازهای محاسبه شده بعنوان شاخص مواجهه شغلی با ریسک فاکتورهای شغلی برای نواحی مختلف بدن ملاک ارزیابی قرارگرفت . پرسشنامه QEC از دو قسمت تشکیل شده است . قسمت اول در خصوص پارامترهای مهم نوع کار ، پوسچر کاری ، وضعیت گردن ، بازو ودست و مچ دست و حرکات مربوطه وقسمت دوم در مورد نیروی وارده از طرف کار ( سطح کار ) به کارگر ، دوره انجام کار ومشخصات فردی و سابقه فرد بحث شده است . داده های پرسشنامه در کارخانه با مشارکت پرسشگر( محقق) ، کارگر و مسئولین قسمتها ، با حضور در محیط کار جمع آوری شده است . سپس بعد از جمع آوری اطلاعات آنها دسته بندی و رتبه بندی آماده شدند.

نتیجه گیری نهایی :

با توجه به حیطه گسترده دانش ارگونومی و با اعمال نظر بر این دیدگاه که این علم گستره وسیعی از سیستم‌های صنعتی، یعنی محیط کار، انسان و ماشین آلات را مورد توجه قرار می‌دهد، می‌توان گفت که یکی از مهمترین راه‌های توجه به انسان و چگونگی عملکرد صحیح و برتر او، آگاهی از اصول ارگونومی و کاربرد آن اصول در طراحی پست‌های کاری است ؛ بنابراین برای تحقق این مهم می‌توان توصیه‌هایی را به دست‌اندرکاران تولید، مدیران، برنامه‌ریزان و مسئولین محیط‌های صنعتی ارائه نمود که در زیر به بخش کوچکی از آنها اشاره می‌شود:

1.      آموزش مفاهیم ارگونومی به مدیران. 

2.       استخدام افراد، با توجه به نوع حرفه، ویژگی‌های فردی و قابلیت‌های افراد.

3.         معاینات قبل از استخدام و معاینات دوره‌ای کارگران با توجه به مدل‌های ارگونومی.

4.            طراحی پست‌های کار با توجه به داده‌های آنتروپومتری و توصیه‌های مهندسی فاکتورهای انسانی.

5.            توجه به ساختار آناتومی و فیزیولوژی شاغلان.

6.           تطابق بهینه کار با کارگران.

7.           بکارگیری اصول مدیریت اقتضایی برای جلب رضایت افراد در انجام کار و استفاده از اصول ارگونومی توسط آنها.

8.            بررسی و تجزیه و تحلیل حوادث شغلی، علل آن و زیان‌های اقتصادی آنها.

9.            تنظیم دستورالعمل‌ها و توصیه‌نامه های شغلی برای افراد شاغل در سیستم.

 

امید آنکه با بکارگیری هر چه بیشتر تکنیک‌های مطرح در ارگونومی، بتوانیم از نیروی انسانی زحمت کش کشورمان هر چه بهتر و مفیدتر بهره‌مند شده و قدر این منبع اصلی تولیدی را  که حتی بسیاری از کشورهای صنعتی و فراصنعتی هم از داشتن آن بی بهره‌اند، ارج نهیم(10).

منابع:

1.       یاراحمدی – ر- 1381- ارزیابی میزان مواجهه با خطرات اسکلتی عضلانی کارگزان به روش QEC - همایش ملی ارگونومی در صنعت و تولید – ص 1- 7-6

2.       غفاریان و همکاران –1390- بررسی وجود همبستگی نتایج دو سیستم ارزیابی شغلی QEC و Ergo-Easer-همایش ملی ارگونومی در صنعت – ص 1 - 5

3.        عبدلی ارمکی – م – 1378- مکانیک بدن و اصول طراحی ایستگاه کار ( ارگونومی) ، انتشارات مجد –ص 124.

4.        چوبینه – ع- 1383 -شیوه های ارزیابی پوسچر در ارگونومی شغلی ، انتشارات فن آوران ، همدان- ص 89 .

5.      Hsin-Yi Kathy Cheng a,1, Chen-Yi Cheng a, Yan-Ying-  2013-  Work-related musculoskeletal disorders and ergonomic risk factors in early intervention educators  Taiwan-p1&8.

6.      Supaporn Meksawia, Boonsin Tangtrakulwanichb, Virasakdi Chongsuvivatwong-2012-  Musculoskeletal problems and ergonomic risk assessment in rubber tappers:

a.       A community-based study in southern Thailand-p1&6.

7.      Arun Garg a, Thomas Waters b, Jay Kapellusch c, Waldemar Karwowsk-  2014-  Psychophysical basis for maximum pushing and pulling forces:   A review and  recommendations-p1&9.                                                            

8.      Priyadarshini Sengupta Dasgupta a, Scott Fulmer a, XiaoLu Jing a, Laura Punnett   Sarah Kuhn b, Bryan Buchholz  -2014- Assessing the ergonomic exposures for drywall workers-p1&8&9 .

9.      جعفری – ع و همکاران-1388-ارزیابی پوسچر کارگران بخش تعمیرات پمپ کارگاه مرکزی شرکت پالایش نفت آبادان به روش QEC و اجرای مداخله ارگونومیکی- دومین کنفرانس بین المللی سلامت، ایمنی و محیط زیست – ص 1- 6- 7       

10.     کارزار جدی‌وند ر- ارگونومی و کاربرد آن –نشریه : روش – 1381- ص 54-48