حفاظت از لایه ازن

The Prevention of the Ozone Layer

لایه اُزن چیست؟

لایه اُزن یا اُزن‌سپهر لایه‌ای به ضخامت ۳۰۰ دابسون (۳ میلی‌متر) در لایه استراتوسفر جو زمین است ، که در سال ۱۹۱۳ توسط دو فیزیک‌دان فرانسوی به نام‌های شارل فابری و هانری بویسون کشف شد. لایه اُزن با جذب ۹۹٫۹–۹۵ درصد پرتو فرابنفش خورشید، موجب ادامه زندگی بر روی کره زمین می‌شود. این لایه پرتوهای پرانرژی فرابنفش را جذب کرده و آن‌ها را به شکل پرتوهای فروسرخ در می‌آورند و به سطح زمین می‌فرستند.

در سال ۱۹۸۵، گروهی از دانشمندان انگلیسی، به صورتی کاملاً تصادفی دریافتند که مساحت قابل توجهی از لایه ازون در منطقه جنوبگان (قطب جنوب) به شدت تخریب شده و بیم آن می‌رود تا با گسترش این حفره، حیات همه‌ی موجودات ساکن در کره زمین به مخاطره افتد. آنها اعلام کردند گازهای کلروفلوئوروکربن CFC که اثر گلخانه‌ای دارند، مسبب ایجاد این سوراخ مرگ‌آور هستند. گازهایی که عمدتاً موارد مصرف آنها در یخچال‌ها و دیگر سازه‌های سرمایشی‌، برخی افشانه‌ها و مواد ضد عفونی‌کننده بود. وضعیت چنان بحرانی می‌نمود که گروهی از دانشمندان به صراحت اعلام کردند در صورت تداوم روند کنونی، گازهای کلروفلوئوروکربن‌ قادرند تا سال ۲۰۵۰ لایه اوزن را کاملاً نابود کرده و رخداد سرطان پوست را از آستانه‌ای خطرناک و برگشت‌ناپذیر عبور دهند.

از همین رو، اهمیت این کشف چنان بود که بلافاصله رهبران جهان در سازمان ملل متحد تلاش کردند تا معاهده‌ای را برای مهار این بحران مرگ‌آفرین به امضا برسانند.کنوانسیون وین در سال 1985 برای حفاظت از لایه ازن توسط سازمان ملل متحد و دیگرکشورهای جهان تدوین گردید. کشورهای عضو کنوانسیون وین تعهد نمودند در زمینه‌های زیر همکاری و مشارکت نمایند:

1.       تحقیق و انجام اندازه‌گیری ضخامت لایه ازن و میزان اشعه ماورای بنفش.

2.       تبادل اطلاعات در زمینه تولید وانتشارCFC ها.

3.       تدوین پروتکل‌های مکمل بر کنوانسیون.

4.       در نظر گرفتن تمهیداتی جهت کاهش تولید و مصرفCFC ها.

ضرورت حفاظت از لایه ازن:

اگر لایه ازن از بین برود، زندگی از کره زمین رخت بر خواهد بست. با از بین رفتن لایه حیاتی ازن، نسل بشری، پوشش گیاهی و حیات جانوری در مدت کوتاهی به صورت اسفباری منقرض خواهد گردید. در حال حاضر که این لایه آسیب دیده است، تشعشعات ماورای بنفش که به زمین می‌رسد شدت یافته و این مسأله باعث ایجاد سرطانهای پوست، تضعیف مکانیزم دفاعی و ایمنی بدن انسان و همچنین ایجاد آب مروارید گردیده است. علاوه بر آن به علت آسیب دیدن لایه ازن کل نظام زیست محیطی (اکوسیستم) در سراسر پهنه گیتی دچار ناهماهنگی و عدم توازن جدی و فزاینده شده است. پروتکل مونترال در ۱۶ سپتامبر سال ۱۹۸۷ در مونترال کانادا از تصویب حدود ۵۰ کشور جهان گذشت تا بلکه بتوانند با رعایت برخی تمهیدات فنی و مدیریتی، از تخریب بیشتر لایه اوزُن جلوگیری کرده و بدین ترتیب، این مهم‌ترین و حیاتی‌ترین سپر دفاعی اتمسفر را در برابر آثار خطرناک گروهی از پرتوهای خورشیدی (مانند ماوراء بنفش) مجدداً ترمیم کرده و محافظت کنند.

پیامدهای ناشی از تخریب لایه ازن:

Ø      عبور غیر قابل کنترل تابش فرابنفش خورشیدی

Ø      افزایش دمای زمین

Ø      ذوب یخهای قطبی

Ø      افزایش آب دریاها

Ø      به زیر آب رفتن خشکیها

Ø      سوختگی پوست

Ø      ابتلا به سرطان پوست

Ø      بیماریهای چشمی

Ø      وارد آمدن خسارت عمده به جانوران و گیاهان

Ø      و بالاخره باعث انقراض زندگی تمام موجودات می‌شود.

جمهوری اسلامی ایران هم یکی از نخستین کشورهایی بود که در سال ۱۹۸۹ به امضاء کنندگان این پروتکل مهم پیوست تا در اجماعی کم نظیر، کشورهای جهان بکوشند با کاهش کاربرد گازهای کلروفلوئوروکربن، نسبت به ترمیم حفره‌ی ایجاد شده در لایه اوزن اقدام کنند. موضوعی که برای ایران یک تقدیرنامه از سوی سازمان ملل را هم به همراه داشت.

خوشبختانه آن چه که مبارزه با بزرگ‌تر شدن حفره لایه اوزن را آسان‌تر می‌نمود، هم شناخت علت این پدیده بود و هم آگاهی از روش‌های ترمیم آن؛ چرا که از همان ابتدا معلوم بود چه گازهایی را باید جایگزین گازهای مخرب کرد. به موازات آن هم تلاش شد تا در محصولات جدید، مواد تخریب‌کننده لایه ازن کمتر استفاده شود. چنین است که مطابق گزارش رسمی سال۲۰۰۹ برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، در طول حدود دو دهه پس از تصویب پروتکل مونترال، استفاده از مواد مخرب لایه اوزن در محصولات جدید در سراسر دنیا، حدود ۹۷ درصد کاهش یافت ؛ دستاوردی که سبب شد، نه تنها گسترش حفره در لایه اوزن متوقف شود، بلکه اینک وضعیت این حفره به مراتب بهتر از سال ۱۹۸۵ است و دانشمندان پیش‌بینی کرده‌اند که با ادامه این روند و اتحاد و هم‌افزایی ایجاد شده بین ۱۹۷ کشور عضو این پروتکل، تا نیمه‌های قرن جاری، لایه ‌ازن کاملاً ترمیم خواهد یافت.

راهکارهایی برای حفاظت از لایه ازن : برای ‌آنکه به وظیفه خود در حفاظت از لایه اوزون به‌صورت مطلوب عمل کنیم، می‌توان چند راه را به همراه خانواده‌های خود آزمایش کرد:

1.       هنگامی که می‌خواهیم محلی را برای برگزاری مراسم‌ هایمان در نظر بگیریم، می‌توان با کمی هماهنگی با اقوام و آشنایان، خانه و یا محلی را انتخاب کرد که دسترسی بقیه به آنجا با وسایل حمل و نقل عمومی آسان‌تر باشد. به این ترتیب می‌توان از بقیه خواست تا خودروهای شخصی را در خانه بگذارند و با وسایل عمومی به محل مراسم بیایند. به این ترتیب گازهای سمی و خطرناک کمتری وارد هوا می‌شود.

2.       خیلی وقت‌ها برای دعوت‌های رسمی از کارت استفاده می‌شود. قبل از خرید کارت‌ها، اهمیت درختان را برای حفظ سلامت هوا به یاد بیاوریم. می‌توان عده ای را از طریق ایمیل و برخی را با کارت‌های بازیافتی دعوت کرد.

3.       برای تزیین محل از اسپری‌ها و رنگ‌هایی که به لایه ازن آسیب می زنند استفاده نکنید. با ترکیبی از گل‌ها و گیاهان می‌توانید رنگ‌های شادی درست کنید که دیگر به مواد مصنوعی نیازی نباشد.

4.       هنگام خرید تا جایی که ممکن است موادی را تهیه کنیم که مخرب لایه ازن نباشند و روی آنها برچسب بازیافت و دوستدار محیط زیست نصب شده باشد.

5.       استفاده از نور خورشید تا جای ممکن و استفاده از لامپ‌های کم مصرف در زمان تاریکی می‌تواند نور لازم برای مراسم ما را تامین کند بدون اینکه هزینه اضافی پرداخت کرده باشیم. در ضمن استفاده نکردن از لامپ‌های رشته‌ای (یا همان لامپ‌های معمولی)‌ باعث می‌شود انرژی کمتری مصرف شود. چون برای تولید انرژی از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌شود که آنها هم باعث آلودگی هوا و گرم‌شدن دمای کره زمین می‌شوند، به این ترتیب با استفاده از نور طبیعی و لامپ کم‌مصرف یک قدم دیگر در جلوگیری از افزایش گازهای آلوده کننده هوا برداشته می‌شود.

6.       استفاده از اسپریهای خوشبوکننده : اسپریها از جمله کالاهایی هستند که با توجه به وجود کلر و فلوروکربن در ترکیبشان تهدیدی جدی برای محیط زیست و به خصوص تخریب لایه اُزُن به شمار میروند. ضمنا، حواستان باشد که اسپریهایی که میخرید حتما برچسب «دوستدار اُزُن» داشته باشند.

7.       استفاده از آبسردکن، یخچال ، فریزرهای خانگی و صنعتی : گاز کلروفلوروکربن که با نام CFC هم شناخته شده است، یکی از عوامل اصلی تخریب لایه اُزُن محسوب میشود و در صنایع سرماساز مثل آبسردکن و یخچال و فریزرهای خانگی و صنعتی کاربرد دارد. لایه اُزُن زمین را در برابر اشعه مضر ماوراء بنفش حفظ میکند و گاز کلروفلوروکربن هم تهدیدی برای لایه اُزُن است. صنعتگران جایگزینیهایی مثل هیدروفلورکربن (HFCS) یا هیدروفلوروکلروکربن (HCFC) را برای این گاز در صنایع سرماساز تعیین کرده اند.

8.       استفاده از پاک کننده ها: حلالها از جمله دشمنان لایه اُزُن به شمار میآیند که عمدتا شامل انواع پاک کننده ها و چربی زداها که در صنایع، الکترونیک و خشکشویی به کار میروند، هستند. انواعی از پاک کننده ها خطرناک اند که در ترکیبشان نام کلروفرم یا همان تری کلرواتان و تتراکلریدکرین به چشم میخورد.

9.       استفاده از آفت کشها و ضدعفونی کننده های محصولات کشاورزی: متیل بروماید از جمله موادی است که در انواعی از آفت کشها و ضدعفونی کننده های محصولات کشاورزی وجود دارد .اکسید نیتروژن هم که گازی است منتشره از کودهای شیمیایی ازته، یکی دیگر از موارد تهدید و تخریب لایه اُزُن محسوب میشود و افرادی که از این نوع مواد برای سلامت محصولات کشاورزیشان استفاده میکنند باید بدانند که چه دردسرهایی ممکن است برای کل جهان به وجود بیاورند.

10.   استفاده از کپسولهای آتشنشانی : کپسول آتشنشانی از جمله کالاهایی است که وجودش در هر خانه، اداره و ماشینی ضروری است تا در مواقع بحرانی حلال مشکلات ناشی از آتشسوزی شود اما جالب است بدانید که گازی به نام هالوژن در ترکیباتش دارد که برای محیط زیست بسیار خطرناک است و یکی از عوامل نازک شدن لایه اُزُن محسوب میشود. هرچند که در کل دنیا این عامل تخریبی فقط دو درصد مصرف میشود اما همین مصرف دو درصدی تخریبی ۲۵ درصدی در پی دارد. یعنی ۲۵ درصد از تخریب لایه اُزُن به خاطر آزاد شدن گاز هالوژن در فضاست.

11.   استفاده از کولر: آیا تا به حال فکر کردهاید که وقتی در هوای گرم تابستان جلوی تلویزیون و روبه روی باد کولر روی کاناپه لم دادهاید و فیلم موردعلاقهتان را تماشا میکنید، با این کارتان دارید لایه اُزُن را از بین میبرید؟! یا وقتی هنگام رانندگی گرمتان میشود و درجه کولر اتومبیلتان را روی زیاد تنظیم میکنید، تهدیدی برای محیط زیست محسوب میشوید؟ همین کولرها که در فصول گرمای سال جزو محبوبترین کالاها محسوب میشوند به علت دارا بودن گاز کلروفلوروکربن در ترکیبشان جزو محصولات مخرب لایه اُزُن به شمار میآیند که شما میتوانید با کمتر استفاده کردن از آنها دوستی تان را با محیط زیست ثابت کنید. باور کنید که آنقدرها هم سخت نیست، مگر پدر بزرگها و مادربزرگهای ما بدون کولر زندگی نکردند؟

12.   گازهای گلخانه ای : افزایش مقدار گازهای گلخانهای در جو یعنی هرچه نازکتر شدن لایه اُزُن . و اما گازهای گلخانه ای چیست؟ کره زمین به طور طبیعی توسط تابش نور خورشید گرم میشود و مقداری از نور تابیده شده دوباره به سمت جو برمیگردد. یعنی خورشید زمین را گرم میکند و مقداری از بازتابشش هم سبب گرم شدن جو میشود. تا این جای کار اشکالی وجود ندارد. همه مسایل وقتی پیش میآیند که در اثر زیاد شدن فعالیتهای صنعتی و انسانی یک لایه ضخیم از گاز به نام گاز گلخانهای یا GHG بین زمین و جو قرار میگیرد و نمیگذارد که بازتابش خورشید به صورت کامل به جو برگردد و در نتیجه باعث بالا رفتن دمای زمین به مرور زمان میشود. به طورکلی بیشترین حجم گازهای گلخانهای را بخار آب، دی اکسید نیتروژن، دی اکسیدکربن و متان تشکیل میدهد.

13.   انسان: این موجود خاکی، خواسته یا ناخواسته چه کارهایی که انجام نمیدهد. شاید خیلی از ما و شما نخواهیم که محیط زیست مان را نابود کنیم و یکی از عوامل تخریب لایه اُزُن به حساب آییم اما باید بدانید که خیلی از فعالیتهای روزمرهای که انجام میدهیم روز به روز لایه اُزُن را نازکتر میکند. مانند: گرم کردن غذا در مایکروویو، استفاده از اتومبیل، شستن و اتو کردن لباسها، کار و بازی با کامپیوتر، تماشای تلویزیون، استفاده از کولر، گوش کردن موسیقی از استریوی ضبط و گرم شدن به وسیله بخاریهای گازی یا نفتی از جمله کارهایی هستند که همه ما انجام میدهیم و با این کارها سبب افزایش گازهای گلخانه ای میشویم. چرا؟! زیرا تمام این وسایل برای کار کردن نیاز به انرژی دارند و این انرژی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از طریق سوختهای فسیلی مثل نفت و گاز و زغالسنگ که سوزاندنشان گاز گلخانه ای به وجود میآورد، به دست میآید.

 اگر برنامه کاهش مصرف مواد مخرب لایه ازن به درستی انجام گیرد، پیش‌بینی می‌شود که در اول ژانویه سال ۲۰۴۰ میلادی حذف کامل مواد مخرب لایه ازن را در کشورهای در حال توسعه داشته باشیم. البته در حال حاضر دانشمندان مشغول تحقیق بر روی امکان استفاده از پروپان (C3H4) برای جلوگیری از انهدام ازن قطب جنوب می‌باشند. این ماده در ترکیب با کلر موجب تولید اسیدکلریدریک می‌شود و کلر که به این صورت درگیر شده، امکان وارد شدن به واکنش‌های منهدم کننده ازن را ندارد. مطالعات اولیه حکایت از آن دارد که تزریق حدود ۵۰۰۰۰ تن پروپان از عهده این کار برمی‌آید. می‌توان با استفاده از صدها هواپیما این مقدار پروپان را در ارتفاع حدود ۱۵ کیلومتری ترزیق کرد. اما در این تحقیق احتمال عوارض جانبی ناخواسته یا غیرمترقبه نیز می‌بایست در نظرگرفته شود.

پس بهتر ا هوای ازن را داشته باشید . به فرزندانتان، به شاگردانتان، به همکارانتان و خانوادهتان بیاموزید که دنیا فقط سهم آنها نیست. نسلهای آینده هم حق زندگی کردن دارند. صنایع باید به خدمت و آسایش انسانها منجر شود نه به قاتلی پنهان. هنگام خرید انواع اسپریها، واکسها، رنگها، مواد ترمیم کننده رنگ، کولر، یخچال و فریزر و... دقت کنید که نشان دوستدار ازون یا ozone friendly و یا فاقد CFC Free است حتما روی کالا درج شده باشد. ست در مصرف هرچه بهینه تر از اینگونه وسایل تلاش کنیم.

منابع:

1.      Earth Observatory: Ozone Feature”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 3 February 2013.

2.       تغییر آب وهوا، آنچه باید بدانیم، تالیف: حسین تقدیسیان، سعید میناپور، دفتر طرح ملی تغییر آب و هوا سازمان حفاظت از محیط زیست،زمستان82.

3.       بررسی نیازهای انتقال تکن.لوژی به منظور مقابله با اثرات ناشی از تغییرات آب و هوا ، گزارش تهیه شده توسط ساطمان بهره وری انرژی ایران، سابا، سازمان حفاطت از محیط زیست، آبان 82.

4.      Science: Ozone Basics”. NOAA.com. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 1 February 2013.

5.      Ozone Hole Watch: Latest status of Antarctic ozone”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 6 February 2013.

6.      NASA Facts Archive”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 3 February 2013.

7.      UV radiation”. Eco-action.com. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

8.      Introduction to Ozone: Background Material”. UCAR.edu. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 1 February 2013.

9.      Introduction to Ozone”. UCAR.edu. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 1 February 2013.

10.  STRATOSPHERIC OZONE DEPLETION”. UNC.edu. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 6 February 2013.

11.  Chlorofluorocarbons and Ozone Depletion”. Ciesin.org. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

12.  Environmental Indicators: Ozone Depletion”. EPA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

13.  OZONE”. WISC.edu. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

14.   گازهای گلخانه ای، بررسی عوامل انتشار و تکنولوژی های محدودکننده، تهیه و تالیف فرشید نوربخش، بهمن73.

15.  Protection of the ozone layer”. Europa.eu. Retrieved 3 April 2013.

16.  Ozone Depleting Substances”. Ene.gov. Archived from the original on 03 April 2013. Retrieved 12 March 2013.

17.  Ozone Resource Page”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

18.  From Discovery, To Solution, To Evolution: Observing Earth's Ozone Layer”. NASA.gov. Archived from the original on 06 February 2013. Retrieved 29 January 2013.

19.  Antarctic Ozone Hole Second Smallest in 20 Years”. NASA.gov. Archived from the original on 03 April 2013. Retrieved 12 March 2013.

20.  لایه اوزون جو زمین 'در حال ترمیم است' بی‌بی‌سی فارسی

21.  ویکی پدیای فارسی

22.  دانشنامه رشد

23.  همشهری آنلاین